बिटकॉइनच्या अभूतपूर्व यशानंतर तशीच अनेक चलने आणि त्यामधील खरेदी-विक्री करणारे एक्स्चेंज अस्तित्वात आले. आजमितीला १५ हजारांपेक्षा अधिक क्रिप्टो आणि ४३६ एक्स्चेंज जगात अस्तित्वात असून, चलनांचे बाजारमूल्य अडीच लाख कोटी डॉलर एवढे प्रचंड वाढले आहे! भारतातसुद्धा क्रिप्टोकरन्सीचे लोण मोठ्या शहरांबरोबरच छोट्या गावांतसुद्धा वेगाने पसरताना दिसत आहे. अशा परिस्थितीत, क्रिप्टो म्हणजे नक्की काय, क्रिप्टो आणि ‘सीबीडीसी’मधील फरक काय, याबाबत आपल्या सरकारची, रिझर्व्ह बॅंकेची भूमिका काय आहे, देशात उपलब्ध क्रिप्टोकरन्सी व एक्स्चेंज कोणकोणते आहेत, या चलनांची खरेदी-विक्री कशी करण्यात येते व व्यवहारातील धोके काय, हे समजून घेऊ.

प्रश्न - क्रिप्टोकरन्सी म्हणजे काय?

केवळ संगणकीय यंत्रणा वापरून निर्माण केलेले खासगी चलन म्हणजे क्रिप्टोकरन्सी. या चलनाची निर्मिती व व्यवहार सुरक्षित राहावेत म्हणून गुप्त भाषेचा म्हणजेच क्रिप्टोग्राफीचा वापर केलेला असतो आणि या चलनाच्या निर्मितीवर, व्यवहारांवर कोणत्याही देशाचे किंवा मध्यवर्ती बँकेचे नियंत्रण नसते. या चलनाला प्रत्यक्ष म्हणजे फिजिकल अस्तित्व नसल्याने त्याला आभासी चलन असे म्हणतात.

प्रश्न - ‘सेंट्रल बँक डिजिटल करन्सी’ (सीबीडीसी) आणि क्रिप्टोकरन्सी यात फरक काय?

जगभरातील अनेक मध्यवर्ती बँका आपल्या चलनांचे डिजिटल व्हर्जन दाखल करण्याच्या तयारीत आहेत. या चलनावर त्या-त्या देशाच्या मध्यवर्ती बँकेचे नियंत्रण असेल व त्याचे रूपांतर एकास एक या प्रमाणात, कोणतेही चार्जेस न देता फिजिकल चलनात करता येऊ शकेल. क्रिप्टोकरन्सीचे भाव जसे वेडेवाकडे चढतात आणि पडतात, तसे ‘सीबीडीसी’चे होणार नाही. अधिकृत चलनी नोटेवर छापलेले मूल्य अदा करण्याची जबाबदारी मध्यवर्ती बँकेची असते, तर क्रिप्टोकरन्सीचे मूल्य अदा करण्याची जबाबदारी कोणाचीच नसते! ‘सीबीडीसी’चे मूल्य मध्यवर्ती बँक एका नियंत्रित पट्ट्यात ठेवत असते, तर क्रिप्टोकरन्सीचे मूल्य जगभरातील मागणी व पुरवठा यानुसार बदलत असते.

प्रश्न - क्रिप्टोकरन्सीबद्दल आपल्या सरकारची भूमिका काय आहे?

सध्या चालू असलेल्या हिवाळी अधिवेशनात याबाबत एक विधेयक सादर करण्यात येणार आहे, त्यानंतरच सरकारची भूमिका स्पष्ट होईल, की त्यावर चीनसारखी बंदी घालायची, ते नियंत्रित करायचे, की ब्लॉकचेन तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन द्यायचे!

प्रश्न - क्रिप्टोकरन्सीबद्दल रिझर्व्ह बँकेची भूमिका काय आहे?

रिझर्व्ह बँकेच्या मते, ही चलने देशाच्या अर्थव्यवस्थेत आणि आर्थिक प्रणालीत अस्थिरता निर्माण करू शकतात व त्यामुळेच एप्रिल २०१८ मध्ये रिझर्व्ह बँकेने या चलनांच्या बँक व्यवहारांवर बंदी घातली होती, परंतु क्रिप्टोकरन्सीच्या असोसिएशनने सर्वोच्च न्यायालयात जाऊन मार्च २०२० मध्ये ही बंदी उठवून घेतली होती.

प्रश्न - देशात उपलब्ध असलेली प्रमुख आभासी चलने कोणती?

सध्या देशात बिटकॉइन, इथेरियम, कार्डानो, टिथर, बायनान्स, एक्सारपी, सोलाना, पोलकाडॉट, डॉजीकॉइन, युएसडीकॉइन या चलनांचे व्यवहार अधिक प्रमाणावर होताना दिसतात.

प्रश्न - देशात खरेदी-विक्रीचे व्यवहार करण्यासाठी उपलब्ध प्रमुख एक्स्चेंज कोणते?

बायनान्स, कॉइनबेस, कॉइनडीसीएक्स, वझिरएक्स, झेबपे, कॉइनस्विच-कुबेर. यापैकी कॉइनबेसची ‘नॅस्डॅक’वर नोंदणी झाली आहे, तर कॉइनडीसीएक्स भारतात ‘आयपीओ’ आणण्याच्या तयारीत आहे.

प्रश्न - या एक्स्चेंजवर खरेदी-विक्रीचे व्यवहार कसे करण्यात येतात?

या एक्स्चेंजला बीएसई, एनएसई यांसारखे फिजिकल अस्तित्व नसते, त्यांचे अस्तित्व इंटरनेटवरच असते. त्या-त्या एक्स्चेंजचे ॲप, प्ले स्टोअर किंवा ॲप स्टोअर वरून डाऊनलोड करून आणि ‘केवायसी’ प्रक्रियेची पूर्तता करून, आपले वॉलेट तयार करून व्यवहार करता येतात. नेट बँकिंग यूआपीय मार्फत पेमेंट करता येते. या चलनांचे व्यवहार आठवड्याचे सातही दिवस २४ तास चालू असतात.

प्रश्न - क्रिप्टोकरन्सीच्या व्यवहारातील धोके काय आहेत?

या चलनांवर कोणत्याही देशाचे, मध्यवर्ती बँकेचे नियंत्रण नसल्याने फसवणूक झाल्यास दाद मागण्याची सोय नाही. या चलनांना शेअर बाजाराप्रमाणे अप्पर सर्किट, लोअर सर्किट लागत नसल्याने एका दिवसात त्यांचे भाव कितीही चढू आणि पडू शकतात. अलीकडेच, ‘स्क्वीडगेम’ हे चलन तीन दिवसांत तीन हजार टक्के वाढून नंतर गायब झाले! तसेच, ओमायक्रोन हे नाव व्हायरसला दिल्याने त्याच नावाच्या एका ‘क्रिप्टो’चा भाव दहापट झाला! लोकप्रिय कलाकारांना ‘ब्रँड ॲम्बेसिडर’ बनवून सर्वसामान्यांना या चलनांच्या आकर्षक परताव्याचे आमिष दाखविणाऱ्या जाहिराती सध्या केल्या जात आहेत; परंतु यातील धोके समजावून सांगण्यात येत नाहीत.

क्रिप्टोकरन्सीसाठी वापरण्यात येणारे ‘ब्लॉकचेन’ तंत्रज्ञान हे निश्चितच तंत्रज्ञानाचे ‘फ्युचर’ आहे; परंतु, क्रिप्टो हे चलनांचे ‘फ्युचर’ आहे, की एक ‘मेनिया’ वा ‘बबल’ आहे, ते येणारा काळच ठरवेल!

(लेखक गुंतवणूक क्षेत्रातील जाणकार अभ्यासक आहेत.)