आपल्या एसटी बसला ‘संकटकाळी बाहेर पडण्याचा मार्ग’ नावाची एक विंडो असते. आपल्या आर्थिक नियोजनातही असेच संकटकाळात बाहेर पडण्यासाठी ‘खिडकी’ची गरज असते. त्यासाठी प्रत्येकाने बचत, गुंतवणूक आणि कमाईतून काही हिस्सा काढून ठेवणे गरजेचे आहे..
गोष्ट पैशापाण्याची : प्रफुल्ल वानखेडे
आपल्या प्रत्येकाच्या आयुष्याचा बराच काळ हा पैसा कमवायला नक्की सुरुवात कशी करायची आणि कमवायला लागलो की अजून जास्त कसा कमवता येईल, हे शिकण्यातच जातो. पैशांचे शास्त्रीय व्यवस्थापन शिकण्यापूर्वीच पैसा खर्च होण्याचे हजारो मार्ग आपली वाटच पाहत असतात. यात मग घर, संसारोपयोगी वस्तू, दागदागिने, गाडी, कपडालत्ता, वेगवेगळी गॅजेट्स, गावाकडचे घर दुरुस्त करणे किंवा नवे बांधणे, शेतीतले काही प्रयोग, (बरेचदा फसलेले, कारण आपण स्वत: पूर्ण लक्ष देत नाही.) बहीण-भावाचे शिक्षण किंवा लग्न, नंतर मुलाबाळाचे शिक्षण, करिअर, आई-वडिलांची स्वप्ने, अचानक आलेली आजारपणे, थोडेफार पर्यटन आणि मग रिटायर्मेंटचे प्लानिंग... एक ना अनेक. प्रत्येक ठिकाणी पैसाच लागतो.
काही म्हणतात की ‘पैसा हे सर्वस्व नाही’ पण कटुसत्य असे आहे की, ‘पैशाशिवाय कोणालाच वरीलपैकी काहीच करता येत नाही.’ हे काहीच केले नाही, तर त्या माणसाला कोणीही एका पैचीही किंमत देत नाही. जोपर्यंत हे सर्व आपल्या नियोजनाप्रमाणे चालू असते, तोपर्यंत आपण फार जास्त विचार करत नाही. अधूनमधून काही लहानसहान संकटं आली तरी त्यांना तोंड देत जगत असतो; पण खरी समस्या तयार होते जेव्हा अचानक खुप मोठे संकट येते तेव्हा, ज्याचा आपण स्वप्नांतही विचार केलेला नसतो. ते आपल्यासमोर उभे राहते आणि आयुष्याचा अगदी पालापाचोळा होऊन जातो... ‘उद्‌ध्वस्त होणे’ या शब्दाचा खरा अर्थ समजतो. मग आपण कधी नशिबाला दोष देतो. कधी आपल्याला इतरांनी कसे फसविले, हे सांगत राहतो. कधी आपल्याला पैसे कमी मिळत होते हे रडगाणे गातो, तर कधी कोणी आयुष्याचाच शेवट करून टाकतो!
आता या अचानक आलेल्या कोविड संकटाचेच घ्या. कित्येक संसार उद्‌ध्वस्त झाले. कित्येक उद्योग देशोधडीला लागले. गरिबाची तर दैना झालीच; पण मध्यमवर्गीय, उच्च मध्यमवर्गीय आणि अगदी बांधकाम आणि कित्येक क्षेत्रातले अतिश्रीमंत वाटणारी मंडळीही रस्त्यावर आली...हे फक्त कोविडमुळेच झाले का? तर माझ्या मते अजिबात नाही (काही अपवाद). या आधीही हजारो उद्योगधंदे अचानक बंद पडलेत. लाखो नोकऱ्या जात राहतात. लोक कर्जबाजारी होतात. आत्महत्या करतात किंवा अचानक तंत्रज्ञान बदलल्याने कित्येक क्षेत्रे शून्य होऊन जातात. जसे, साधारणत: २०१० नंतर पीसीओ बुथ बंद पडायला लागले. तारयंत्रे बंद पडली. टाईपराइटर्स बंद झाले. कॅसेट इंडस्ट्री संपली. काळासोबत न बदलल्यामुळे अनेक लोक रस्त्यावर आले आणि यापुढेही येत राहतील... आणि हो, यापुढेही हे कायम होतंच राहील. कारण याच्या मूळ कारणाकडे आपण सर्वच दुर्लक्ष करतो आणि ते म्हणजे आपल्याकडे आर्थिक साक्षरता या विषयावरील असलेले अज्ञान. त्याहूनही भयंकर आजार म्हणजे आपल्याला सर्व कळते हा अतिआत्मविश्वास!
आपण जर बारकाईने पाहिले तर लक्षात येईल की, यातील ९९ टक्के लोक हे फक्त आणि फक्त आर्थिक व्यवहार चुकीच्या पद्धतीने (Financial Mismanagement) केल्यामुळेच संकटात येतात, मग तो गरीब असो की श्रीमंत! त्यांची कारणे वेगवेगळी असतात. माझ्या पूर्वीच्या लेखात ती सामाविष्ट आहेत आणि पुढेही येतीलच. यातील सर्वात महत्त्वाचे कारण असते ते म्हणजे या लोकांनी असे काही संकट येईल याचा विचारच केलेला नसतो. त्यामुळे अशा संकटातून बाहेर पडण्यासाठी काही आपत्कालीन व्यवस्थाही तयार केलेली नसते. खरे पाहता अर्थशास्रात या गोष्टीला खूप महत्त्व आहे. उत्पन्न, जमा, खर्च, बचत अन् गुंतवणूक या सोबत आपत्ती व्यवस्थाही (Crisis Management) आपल्याकडे असलीच पाहिजे. अगदी आपले रोजचे आयुष्य जगताना याचे अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. फक्त आपण त्याकडे अर्थशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहायला हवे. प्रत्येकाकडेच आपत्कालिन सुरक्षा व्यवस्था नसेल, तर हमखास नुकसान ठरलेलेच. आज आपण या विषयीच समजून घेऊ.
माझ्या उमेदीच्या काळात मी मोठमोठ्या औष्णिक प्रकल्पांच्या डिझाईनचे काम पाहायचो. त्यात बॅायलर, बऱ्याच महत्त्वाच्या प्रोसेस मशीन्सचे कॅलक्युलेशन्स, त्याच्या ॲक्सेसरीजच्या डिझाईनन्सची आकडेमोड पाहायचो. उदाहरणादाखल सर्वांनीच पाहिलेली औद्योगिक चिमणी घ्या. याचे डिझाईन करताना बऱ्याच गोष्टी ध्यानात घ्यायला लागतात. जसे की वादळ, वारा, पाऊस, आतून अतिउष्ण वायू, प्रचंड प्रदूषण आणि अजून बऱ्याच संकटांशी झुंजत ती चिमणी कोणत्याही आधाराविना वर्षानुवर्ष उभी ठेवायची असते. बरं तिची उंची आणि आकार इतका आवाढव्य असतो की कोणत्याही परिस्थितीत ती कोसळणार नाही, याची पूर्ण हमी घेणे फार महत्त्वाचे असते. या चिमणीतून अत्यंत उष्ण-घातक वायू जात असतात. काही केमिकल रिॲक्शनमुळे त्यात सल्फ्युरिक ॲसिड तयार होण्याचाही धोका असतो. त्यामुळे ती चिमणी गंजू शकते. ती लोखंडाची असल्याने तिची झिजही होत असते. या परिस्थितीत तिची जाडी तसेच सपोर्ट डिझाईन करायचो. तेव्हा वरील सर्व घटक गृहीत धरून जो काही आकडा येईल, त्यात पन्नास टक्क्यांहून अधिक किंवा कधीकधी त्याहीपेक्षा जास्त सेफ्टी मार्जिन ठेवून ती बनवायला द्यायचो. एवढे करूनही चिमणीच्या तळाला एक ड्रेन विंडो तसेच ही घातक द्रव्य काढायला एक सेफ्टी विंडो द्यायलाच लागते. (जरी चिमणीचे मुख्य कार्य तो घातक वायू वरच्या दिशेला सोडायचे असले, तरीही तळाला अजून एक!)
१. आपली सर्वांची लाडकी लालपरी एसटी असो की आरामदायी बस, त्याला पुढे, मागे, ड्रायव्हरसाठी दरवाजे असले, तरी शेवटी संकटकाळी बाहेर पडण्याचा मार्ग असतोच.
२. चांगले फाईव्ह स्टार हॉटेल असेल, भरपूर मोकळी जागा आणि सुसज्ज अशी अग्निरोधक यंत्रणा असेल, सुरक्षेची जगातील सर्वाधिक आधुनिक साधने असू द्या, तरीही तिथेही Emergency Exit Door आणि सुरक्षित बाहेर पडण्याचा मार्ग दिलेलाच असतो.
३. हल्ली जवळपास सर्वच गाड्यांमधे एअरबॅग्जची सुविधा तसेच अजून बऱ्याच अत्याधुनिक गोष्टी दिलेल्या असतात; तरीही आपण गाडीचा विमा काढतोच, सोबत थ्रर्ड पार्टी विमाही असतोच. सर्वात महत्त्वाचे आपला स्वत:चाही विमा असतो... मग हेच सूत्र आपण आर्थिक व्यवहारांबाबतीत वापरायला नको का?
४. आयुष्यात अचानक कितीही मोठे संकट आले, तर आपल्याकडे त्यासाठी बऱ्यापैकी शिल्लक (बचत) असावीच.
५. प्रत्येक गोष्ट आपण ठरविल्याप्रमाणेच होईल, असे मानणे म्हणजे चुकीचेच!
६. कितीही काटेकोर पालन केले तरी आपण माणूस आहोत आणि आपण चूक करू शकतो; पण त्या वेळी जर आपल्याकडे सेफ्टी मार्जीन आणि संकटकाळी बाहेर पडण्याचा मार्ग (Emergency Exit) असेल, तर आपल्यावर कधीही संकटासमोर हात टेकण्याची वेळ येत नाही.
७. ही आपत्कालीन बचत एका वेगळ्याच प्रकारे काढून ठेवायची. आपल्या एकूण उत्पन्नाच्या १० ते ३० टक्के रक्कम ही या कामी वयाच्या पंचविशीपासूनच साठवायला सुरुवात केली, तर पुढे आयुष्यात कितीही मोठे संकट आले, तरी आपण कधीही डळमळून जात नाही. कमविणे आणि खर्च करणे म्हणजे आर्थिक साक्षरता नव्हेच.
८. आपण बचत कशी करायची, वाढवायची यासाठी अभ्यास, वाचन आणि कृती महत्त्वाची.
९. माझे स्पष्ट मत आहे की आर्थिक साक्षरतेचे शिक्षण प्रत्येक माध्यमिक शाळेत, महाविद्यालयात आणि प्रत्येक क्षेत्रात व्हायलाच हवे. असे संस्कार झाले आणि यावर खरंच कृती झाली, तर हाच खरा श्रीमंतीचा मंत्र ठरेल.
१०. माझ्या मते वय वर्ष २२ ते ३५ पर्यंत तर प्रत्येकाने कटाक्षाने बचत, गुंतवणूक आणि कमाईतून काही हिस्सा या अशा संकटसमयी वापरायला बाजूला काढून ठेवावाच... या वयोगटातील तरुणांनी सोशल मीडिया, डिजिटल स्क्रिन वेळ कमी करून वाचन वाढवावे आणि आपल्या कामातून, कृतीतून जास्तीत जास्त आर्थिक प्रगती करावी....
आपण जर आर्थिकदृष्ट्या साक्षर झालो, तरच या जगात आपला टिकाव लागतो नाही तर आयुष्यभर या पैशांच्या मोहात गाढवासारख्या फेऱ्या मारत राहतो. तेव्हा आर्थिक साक्षरतेचे महत्त्व जाणून घ्या आणि आजपासूनच आपली वाटचाल सुरू करा.
आणि नेहमी लक्षात ठेवायचे
-SAVING must be top most PRIORITY, not just a THOUGHT!!
(लेखक हे प्रख्यात केल्विन आणि लिक्विगॅस या औष्णिक ऊर्जा क्षेत्रात काम करणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय कंपनीचे संस्थापक आणि अध्यक्ष आहेत.)
prafulla@kelvinsgroup.com
सकाळ+ चे सदस्य व्हा
ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!
Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.