- डॉ. कांचनगंगा गंधे, पुणे |अशोक कुमारसिंग, लखनौ

श्री गणेशाच्या पूजेसाठी वापरल्या जाणाऱ्या २१ विविध प्रकारच्या वनस्पतींची थोडक्यात माहिती या लेखमालेतून देणार आहोत. त्याचा हा पहिला भाग.

श्रीगणेशाची षोडशोपचार व पुष्प-पत्री पूजा म्हणजे जी सृष्टिमाता अजूनही आपल्याला भरभरून देत आहे, तिच्याबद्दलचा आदर आणि मानसन्मान. भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीला २१ विविध प्रकारच्या वनस्पतींच्या पत्रींनी गणेशाची पूजा करतात.

या सुमारास या वनस्पतींमधील औषधी गुणधर्म शिगेला पोहोचतात. गणेशाच्या पूजेत पहिला मान पावित्र्य, आत्मिक बल व उत्साहाचे प्रतीक असलेल्या दूर्वांच्या त्रिदळाचा! देवांना त्रास देणाऱ्या अनलासूर राक्षसाला गणेशाने गिळलं, अंगाचा दाह व्हायला लागता.

शरीराचा दाह, अतिरिक्त कडकी, त्यामुळे होणाऱ्या विकारांचे शमन करण्याची क्षमता असलेल्या दुर्वांचं महत्त्व ज्ञात असलेल्या अनेक ऋषींनी प्रत्येकी २१ दूर्वा गणेशाच्या मस्तकावर वाहिल्या आणि दाह शांत झाला, तेव्हापासून पूजेत दुर्वांचं महत्त्व सर्वाधिक!

जमिनीलगत पसरत वाढणाऱ्या दूर्वा जमिनीतील पाण्याचं बाष्पीभवन कमी करण्यात साहाय्य करतात. दुर्वांची मुळं चिवट आणि जमीन, मातीला घट्ट धरून ठेवतात. त्यामुळे जमिनीतली सूक्ष्म सजीव सृष्टी, जी सृष्टीतल्या अनेक घटकांचं चक्र अव्याहतपणे सुरू ठेवण्यास मदत करते अशांना जीवनदान मिळतं! २१ दूर्वा भांडभर पाण्यात तास भिजत टाकून ते पाणी प्यायल्यास शरीरातली कडकी कमी होते.

आघाडा :

श्रावण-भाद्रपदात उगवणाऱ्या, १ ते ३ फूट वाढणाऱ्या आघाड्याला गौरी-गणपतीचा प्रतिनिधी मानतात. श्रावणातल्या शुक्रवारच्या ‘जिवती’ पूजेत आघाडा-दुर्वांच्या माळेला महत्त्व आहे. आघाड्यातून जो अपामार्ग सार’ काढतात तो यकृत, दातांच्या विकारांवर गुणकारी आहे. धार्मिक कार्यात, आयुर्वेदात आघाडा महत्त्वाचा आहेच, शिवाय तो सुपीक मातीचा निदर्शक आहे.