अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन सहाव्यांदा अर्थसंकल्प सादर करणार आहेत. यंदाचा अर्थसंकल्प अंतरिम असेल. अर्थसंकल्पाशी संबंधित काही परंपरा गेल्या अनेक दशकांपासून सुरू आहेत, जसे की अर्थसंकल्प सादर होण्याच्या काही दिवस आधी हलवा सेरेमनी.

काळानुरूप बदललेल्या अशा अनेक परंपरा आहेत. भारताचा पहिला अर्थसंकल्प २६ नोव्हेंबर १९४७ रोजी सादर करण्यात आला. देशाचे पहिले अर्थमंत्री आरके षण्मुखम चेट्टी यांनी सायंकाळी पाच वाजता सादर केले होते.

आजही अर्थसंकल्पात सरकारच्या कमाईचा आणि खर्चाचा लेखाजोखा असतो. मात्र, काळानुसार अर्थसंकल्प सादर करण्याची परंपरा बदलली आहे. अशाच काही बदलांवर एक नजर टाकूया.

1- इन्कम टॅक्स सुरू झाला

भारतात 164 वर्षांपूर्वी अर्थसंकल्प सुरू झाला. अहवालानुसार, भारताचा पहिला अर्थसंकल्प जेम्स विल्सन यांनी १८ फेब्रुवारी १८६० रोजी सादर केला होता. जेम्स अविभाजित भारतातील व्हाइसरॉय लॉर्ड कॅनिंगच्या कौन्सिलमध्ये वित्त सदस्य होते. त्यांचा अर्थसंकल्प अनेक अर्थांनी ऐतिहासिक होता. 1858 मध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीकडून भारताचा कारभार ब्रिटिश राजवटीच्या हाती आला. (Income tax started)

या अर्थसंकल्पात आयकर कायदा आणण्यात आला. याला ब्रिटीश राजवटीची कमाई वाढवण्यासाठी आणले होते. ब्रिटिश सरकारने भारतीयांना व्यवसाय करण्यासाठी सुरक्षित वातावरण उपलब्ध करून दिले, असा युक्तिवाद विल्सन यांनी केला. त्यामुळे त्यांच्याकडून फी म्हणून आयकर वसूल करणे योग्य आहे.

2- बजेट हिंदीतही आले

1947 ते 1955 पर्यंत अर्थसंकल्प फक्त इंग्रजीत सादर केला जात होता. 1955-56 पासून सरकारने ते हिंदीतही प्रकाशित करण्यास सुरुवात केली. या बदलाचे श्रेय सीडी देशमुख यांना जाते, जे भारताचे तिसरे अर्थमंत्री होते. हिंदीत अर्थसंकल्प प्रकाशित केल्याने ते सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचले. तेव्हापासून अर्थसंकल्पीय भाषण हिंदी आणि इंग्रजी अशा दोन्ही भाषांमध्ये तयार करण्यात आले आहे. (बजेट हिंदीतही आले)

3- संध्याकाळऐवजी सकाळी अर्थसंकल्प सादर होऊ लागला

1999 पर्यंत अर्थसंकल्प संध्याकाळी सादर होत असे. ही परंपरा इंग्रजांच्या राजवटीपासून सुरू होती. हे ब्रिटनच्या टाइम झोननुसार करण्यात आले होते, जिथे बजेट सकाळी 11 वाजता सादर केले जात होते. त्यानुसार भारतातील अर्थसंकल्प सायंकाळी पाच वाजता सादर करण्यात आला. पण 1999 मध्ये अटलबिहारी वाजपेयी यांच्या सरकारने ते बदलले. ही परंपरा मोडत तत्कालीन अर्थमंत्री यशवंत सिन्हा यांनी सकाळी 11 वाजता देशासमोर अर्थसंकल्प सादर केला. (Instead of the evening, the budget was presented in the morning)

4. अर्थसंकल्पासाठी फेब्रुवारीची पहिली तारीख

सध्या अर्थसंकल्प १ फेब्रुवारी रोजी संसदेत सादर केला जातो. मात्र, काही वर्षांपूर्वीपर्यंत अशी स्थिती नव्हती. यापूर्वीही अर्थसंकल्प फेब्रुवारी महिन्यात सादर केला जात होता, परंतु महिन्याच्या शेवटच्या तारखेला म्हणजेच 28 किंवा 29 तारखेला सादर केला जात होता. 2017 मध्ये तत्कालीन अर्थमंत्री अरुण जेटली यांनी 1 फेब्रुवारी रोजी पहिल्यांदा अर्थसंकल्प सादर केला होता. तेव्हापासून अर्थसंकल्पाची तारीख एकच आहे.(February 1st date for Budget)

5- रेल्वे अर्थसंकल्प सादर करण्याची ९२ वर्षे जुनी परंपरा संपली

2017 मध्ये तत्कालीन अर्थमंत्री अरुण जेटली यांच्या अर्थसंकल्पात आणखी एक परंपरा बदलण्यात आली. रेल्वे आणि सामान्य अर्थसंकल्प एकत्र मांडला जाऊ लागला. आधी रेल्वे अर्थसंकल्प स्वतंत्रपणे मांडला जायचा. ब्रिटिश सरकारने 1924 मध्ये याची सुरुवात केली होती. त्यावेळी सरकारच्या महसुलाचा मोठा हिस्सा रेल्वेतून येत असे. अहवालानुसार, रेल्वे बजेट एकूण केंद्रीय अर्थसंकल्पाच्या 80 टक्क्यांहून अधिक होते. (The 92-year-old tradition of presenting the Railway Budget has ended)

पुढे रेल्वे बजेटचा वाटा कमी होत गेला. 1 फेब्रुवारी 2017 रोजी अरुण जेटली यांनी भारताचा पहिला संयुक्त अर्थसंकल्प सादर केला. यासह 92 वर्षांपासून चालत आलेली परंपरा संपुष्टात आली.

6- चामड्याच्या ब्रीफकेसपासून ते खतावणी

गतवर्षीप्रमाणेच या वर्षीही निर्मला सीतारामन लाल रंगाची खतावणी घेऊन संसदेत येण्याची शक्यता आहे. गेल्या काही वर्षातच खतावणीची परंपरा सुरू झाली आहे. पूर्वी चामड्याच्या ब्रीफकेसमध्ये अर्थसंकल्पाची कागदपत्रे ठेवण्याची परंपरा होती. बजेट हा शब्द फ्रेंच शब्द बुजे (Bougette) पासून आला आहे. बुजे म्हणजे चामड्याची पिशवी. (From leather briefcases to khatawanis)

भारताच्या पहिल्या अर्थसंकल्पापासून बजेटची कागदपत्रे चामड्याच्या ब्रीफकेसमध्ये ठेवण्याची परंपरा आहे. 1947 च्या पहिल्या बजेटसाठी लाल रंगाच्या चामड्याचे ब्रीफकेस वापरण्यात आले होते. नंतर काही मंत्र्यांनी काळ्या ब्रीफकेसमध्ये तर काहींनी इतर डिझाइनच्या बॅगमध्ये अर्थसंकल्पाची कागदपत्रे ठेवली. बॅग आणि ब्रीफकेससाठी नेहमी चामड्याचा वापर केला जात असे. 2019 मध्ये अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांनी ही परंपरा बदलली. त्यांनी पहिल्यांदाच पारंपारिक चामड्याच्या ब्रीफकेसऐवजी लाल रंगाच्या खतावणीमध्ये बजेट सादर केले.

7 …आणि आता पेपरलेस बजेट

2021 चा अर्थसंकल्प सादर करताना निर्मला सीतारामन यांनी आणखी एक परंपरा सुरू केली. कोरोनाच्या काळातील या अर्थसंकल्पात अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांनी देशातील पहिला 'पेपरलेस बजेट' मांडला. शेकडो पेपर्सची जागा एका टॅबलेटने घेतली. तेव्हापासून सीतारामन त्यांच्या टॅबलेटवरूनच बजेट वाचतात. (And now paperless budget)