या महिन्यात आपण एआय अर्थात कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे नानाविध अनुप्रयोग पाहात आहोत. आतापर्यंत आपण वैद्यक, जीवशास्त्रीय आणि पर्यावरणातील अनुप्रयोगांबद्दल वाचले आहे. याच मालिकेतील पुढचे आवर्तन शेतीतील अनुप्रयोगांबद्दल!

कापूस हे गहू आणि तांदुळापाठोपाठ आपल्या देशातील आणि आपल्या महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचे पीक. यातील ७५% कापूस उत्पादक शेतकरी अल्प आणि मध्यम भूधारक आहेत. या पिकावरील किडींचा प्रादुर्भाव रोखाने त्यांच्यासाठी अतिशय जिकरीचे काम आणि यामुळे त्यांना जवळपास ५०% उत्पन्नावर पाणी सोडावे लागते! किडींचा प्रादुर्भाव वेळीच लक्षात आल्यास तो रोखता येतो. मात्र, अशी यंत्रणा आजतागायत अस्तित्वात नव्हती.  मुंबईस्थित वाधवानी एआय संस्थेने या प्रश्नाचा नेटाने पाठपुरावा करून किडींचा प्रादुर्भाव वेळीच शोधण्याची प्रणाली विकसित केली. अमेरिकन आणि गुलाबी बोंडअळ्या कापूस पिकासाठी हानिकारक असतात. त्यांचा प्रादुर्भाव रोखण्यासाठी कीटकनाशकांचा वापर केला जातो.  

- ताज्या बातम्यांसाठी डाऊनलोड करा ई-सकाळचे ऍप

कीटकनाशकांची फवारणी नेमकी केव्हा करायची याचा अंदाज बांधणे जिकरीचे काम. वेळेपूर्वी फवारणी केल्यास उपयुक्त अळ्यांचा नाश होतो आणि उशिरा केल्यास पिकांची हानी होते. ही परिस्थिती एआयचा वापर करण्यासाठी अतिशय सुयोग्य आहे.  बोंड अळ्यांचा प्रादुर्भाव नेमका किती, याचा अंदाज बांधण्यासाठी शेतामध्ये फेरोमोन सापळे लावण्यात आले. या कामी कृषी विस्तारकांची मदत घेण्यात आली. उदाहरणादाखल फेरोमोन सापळा शेजारील आकृतीमध्ये दाखविला आहे. सापळ्यामध्ये अडकलेल्या अळ्या नेमक्या कोणत्या प्रकारच्या आहेत, याचे वर्गीकरण कृषितज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली करण्यात आले. फेरोमोन सापळ्याला अडकवलेल्या प्लॅस्टिक पिशवीतून जमा झालेल्या अळ्या एका पांढऱ्या कागदावर टाकून त्याचे छायाचित्र स्मार्ट फोनच्या साहाय्याने घेण्यात आले. या छायाचित्रात दिसणाऱ्या अळ्यांचे रेखांकन करून त्यांचे वर्गीकरण करण्यात आले. अशा प्रकारे जवळपास ४००० छायाचित्रे एकत्र करण्यात आली. त्यातील अळ्यांचे रेखांकन आणि वर्गीकरण कृषी तज्ज्ञांच्या साहाय्याने करण्यात आले. अशाप्रकारे ‘एआय’साठी लागणार तालीम संच तयार केला गेला. 

- पुण्याच्या बातम्या वाचण्यासाठी येथे ► क्लिक करा

फेरोमोन सापळ्यांमध्ये अडकलेल्या अळ्यांची संख्या आणि वर्गीकरणाचे काम एआयच्या माध्यमातून करण्याचे योजिले गेले. वर उल्लेख केल्याप्रमाणे तालीम संच तयार करण्यात आले आणि कॉनव्होल्यूशनल मज्जासदृश्य प्रारूपांच्या साहाय्याने संगणकाला या अळ्या ओळखण्याचे प्रशिक्षण देण्यात आले. हे प्रारूप सामान्य शेतकऱ्याला वापरता यावे यासाठी ते स्वतःतल्या स्मार्ट फोनवर टाकण्यात आले - जेणेकरून ॲप इन्स्टॉल केल्यावर इंटरनेटच्या सुविधेशिवाय छायाचित्रावरून अळ्यांचे वर्गीकरण करता येईल आणि त्यांच्या प्रादुर्भावाच्या तीव्रतेचा तुलनेने अचूक अंदाज बांधता येईल. या तीव्रतेनुसार शेतामध्ये नेमकी कोणती फवारणी करायची याविषयी कृषिखात्याकडून शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन करण्यात येत आहे. 

या लेखावरून इतर पिकांसाठी अशा प्रकारच्या एआय प्रणाली विकसित करण्यासाठी प्रेरणा मिळू शकेल अशी आशा आहे. या वर्षातील विविध लेखामध्ये सांगितल्याप्रमाणे व्यवसाय कार्यक्षेत्र तज्ज्ञांचा एआय प्रणालीमध्ये सिंहाचा वाटा आहे. या अनुप्रयोगामध्ये ही गोष्ट पुन्हा अधोरेखित झाली आहे. अजून एक विशेष नमूद करण्याजोगी गोष्ट, अनेक शेतकऱ्यांच्या सहकार्याने तालीम संचाची निर्मिती करण्यात आली आहे आणि असे प्रयोग आपल्या महाराष्ट्रात सुरू आहेत ही अभिमानाची बाब आहे. पुन्हा भेटूया पुढच्या गुरुवारी अजून एका नवीन अनुप्रयोगासह! 

Edited By - Prashant Patil