फॉरेन्सिक सायन्स हा गुन्हेगारी तपासणी आणि कायदेशीर समस्यांवरील वैज्ञानिक ज्ञान आणि कार्यपद्धतीचा उपयोग आहे. फॉरेन्सिक सायन्समध्ये रसायनशास्त्र, जीवशास्त्र, भौतिकशास्त्र, भूविज्ञान, मानसशास्त्र, सामाजिक विज्ञान, अभियांत्रिकी इत्यादी विज्ञानातील विविध क्षेत्रांचा समावेश आहे.

फॉरेन्सिक सायन्सचा उपयोग कायदेशीर प्रणालीमध्ये केला जाऊ शकतो. फॉरेन्सिक शास्त्रज्ञ वैज्ञानिक तत्त्वे लक्षात घेऊन पुरावे पाहतात. फॉरेन्सिक काम फौजदारी खटल्यांना लागू होते, मात्र काहीवेळा ते दिवाणी कार्यवाहीसही लागू होते. काही फॉरेन्सिक शास्त्रज्ञ गुन्हेगाराच्या दृश्यांच्या तपासणीवर, ज्या ठिकाणी गुन्हा केला आहे त्या घटनेवर लक्ष केंद्रित करतात आणि इतर शोधकर्त्यांना काय घडले आहे, हे शोधण्यात मदत करणारे संकेत शोधतात. त्यांचे कार्य भौतिक विज्ञानांवर पूर्णपणे केंद्रित आहे आणि यात कायदेशीर जगातील लोकांना विशिष्ट परिस्थितीत काय घडले, हे समजून घेण्यासाठी काही फॉरेन्सिक शास्त्रज्ञ जैविक आणि जीवन विज्ञानांवर लक्ष केंद्रित करतात. हे शास्त्रज्ञ बहुधा प्रयोगशाळेत किंवा इतर शोधनिबंधातून माहिती गोळा करतात व निरनिराळ्या पुराव्यांचे परीक्षण करतात.

मार्ग करिअरचे

फॉरेन्सिक विज्ञान पदवीधरांना करिअरचे असंख्य मार्ग खुले होतात. फॉरेन्सिक सायन्सचा अभ्यास करणाऱ्या एखाद्या व्यक्तीने आपले शिक्षण या प्रोग्राममधील इतर कोर्ससह सुरू केलेले असते, पण शेवटी ते त्यांच्या स्वत:च्या आवडीच्या वैकल्पिक अभ्यासक्रमांद्वारे करिअर करू शकतात. फॉरेन्सिक सायन्स करिअरसाठी आवश्यक असलेले शिक्षण आणि प्रशिक्षण विद्यार्थ्यांच्या उद्दिष्टानुसार बदलते.

अभ्यासक्रम आणि कालावधी

वैद्यकीय शालेय विद्यार्थ्यांसाठी फॉरेन्सिक शास्त्रज्ञ होण्याचा एक चांगला फायदा आहे. फॉरेन्सिक सायन्समध्ये अनेकविध शाखांचा समावेश होतो. भारतातील विविध विद्यापीठांमध्ये फॉरेन्सिक सायन्समध्ये प्रमाणपत्र, पदवी आणि पदव्युत्तर अभ्यासक्रम उपलब्ध आहेत. एकदा यशस्वीरीत्या पदव्युत्तर शिक्षण घेतल्यानंतर आपण फॉरेन्सिक सायन्समध्ये डॉक्टरेट डिग्री घेऊ शकता.

असे घडवा ‘फॉरेन्सिक’मध्ये करिअर

• प्रथम, उमेदवारांना यु.जी. पदवीमध्ये प्रवेश घेण्यासाठी विज्ञान शाखेतून १० + २ ची परीक्षा पूर्ण करावी लागेल.

• बॅचलर डिग्री, म्हणजेच बीएससी पूर्ण केल्यानंतर आपण फॉरेन्सिक सायन्समध्ये एम.एस्सी असलेल्या मास्टर डिग्रीसाठी अर्ज करू शकता.

• काही खासगी विद्यापीठे पदव्युत्तर अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी स्वतःची प्रवेश परीक्षा घेतात.

फॉरेन्सिक सायन्सची व्याप्ती

फॉरेन्सिक विज्ञान अभ्यासाची व्याप्ती विस्तृत आहे. आपल्याला विविध सरकारे आणि खासगी क्षेत्रात नोकऱ्या मिळू शकतात. पदवी पूर्ण केल्यानंतर आपण स्वतःची फॉरेन्सिक सराव आणि न्यायवैद्यकीय सेवा कार्यालये उघडू शकता. आपण फॉरेन्सिक प्रयोगशाळा, शोध कार्यालये, बँका आणि इतर शासकीय संस्थांमध्येही नोकरी घेऊ शकता. खासगी संस्थांमध्येही अनेक संधी मिळतात.

विद्यार्थ्यांसाठी अभ्यासाची क्षेत्रे

१. फॉरेन्सिक केमिस्ट्री आणि ट्रेस पुरावा विश्लेषण

२. फॉरेन्सिक फिंगरप्रिंट विश्लेषण

३. कायदा अंमलबजावणीसाठी मानसशास्त्र

४. फौजदारी न्याय संशोधन पद्धती

५. आण्विक जीवशास्त्राची तत्त्वे

नोकरी प्रोफाइल

• तपास अधिकारी

• कायदेशीर सल्लागार

• फॉरेन्सिक तज्ज्ञ

• फॉरेन्सिक सायंटिस्ट

• गुन्हा देखावा अन्वेषक

• शिक्षक, प्राध्यापक

• क्राइम रिपोर्टर

• फॉरेन्सिक अभियंता

• कायदा सल्लागार

• हस्ताक्षर तज्ञ

नोकरीची ठिकाणे

• इंटेलिजेंस ब्युरो (आयबी)

• केंद्रीय अन्वेषण विभाग (सीबीआय)

• केंद्र सरकारच्या फॉरेन्सिक सायन्स लॅब

• रुग्णालये

• खासगी शोध एजन्सी

• लॉ फर्म

• पोलिस विभाग

• गुणवत्ता नियंत्रण ब्यूरो

• बँका

• विद्यापीठे

• संरक्षण दले

महत्त्वाच्या प्रशिक्षण संस्था

• Institute of Criminology & Forensic Science, New Delhi

• University of Lucknow

• Lok Nayak Jayaprakash Narayan National Institute of Criminology and Forensic Science, Delhi

• Dr.Harisingh Gour Vishwa Vidyalaya, Sagar, Madhya Pradesh

• University of Delhi

• Anna University, Chennai

• Central Forensic Science Laboratory, Hyderabad

• Central Forensic Science Laboratory, Chandigarh

• Central Forensic Laboratory, Kolkata

करिअर आणि नोकऱ्या

• गुन्हेगारीचे प्रमाण वाढल्यामुळे आणि गुन्हेगारांमुळे फॉरेन्सिक सायन्सची व्याप्ती वेगाने वाढली आहे. फोरेन्सिक सायन्स क्षेत्रात नोकरीच्या अनेक संधी आहेत. फॉरेन्सिक शास्त्रज्ञांची गरज जगभरातील, विशेषत: भारतात प्रचंड आहे.

• काही फॉरेन्सिक शास्त्रज्ञ पुरावे गोळा करण्यासाठी गुन्हेगाराच्या ठिकाणी भेट देतात आणि वस्तूंवर विश्लेषण करण्यासाठी फॉरेन्सिक प्रयोगशाळेत आणखी काम करतात.

• न्यायवैद्यक प्रयोगशाळेत ते गुन्हेगारी आणि दिवाणी दोन्ही प्रकरणांमध्ये तज्ज्ञ निरीक्षक म्हणून साक्ष देतात आणि बचावासाठी किंवा खटला चालवण्यासाठी काम करू शकतात.

• फॉरेन्सिक शास्त्रज्ञ सरकारी क्षेत्रात नोकरी करू शकतात. ते पोलिस, राज्य आणि केंद्र सरकारच्या तपास सेवा आणि कायदेशीर यंत्रणेसारख्या वेगवेगळ्या कायदा अंमलबजावणी संस्था आणि अन्वेषण विभागात काम करतात. या क्षेत्रातील काही पात्रता असलेल्या उमेदवारांना काही खासगी एजन्सींनी नोकरी देखील दिली.

• सेंट्रल ब्युरो ऑफ इन्व्हेस्टिगेशन (सीबीआय) आणि इंटेलिजेंस ब्युरोद्वारे (आयबी) प्रशिक्षित फॉरेन्सिक शास्त्रज्ञ नियुक्त करतात. एका विभागातील तज्ज्ञ फॉरेन्सिक शास्त्रज्ञ म्हणून देखील काम करता येते आणि त्याचे मानधन घसघशीत असते. फॉरेन्सिक सायंटिस्ट म्हणून अनुभव मिळवल्यानंतर आपण कायदेशीर सल्लागाराचे काम करू शकता.

पदवी अभ्यासक्रम (3 वर्षे)

• फॉरेन्सिक सायन्समध्ये बी.एससी

पदव्युत्तर अभ्यासक्रम (2 वर्षे)

• फॉरेन्सिक सायन्समध्ये एम.एससी

• पीजी डिप्लोमा इन फॉरेन्सिक सायन्स

डॉक्टरेट कोर्स

• फॉरेन्सिक सायन्समध्ये पीएच.डी.

• फॉरेन्सिक सायन्समधील एम.फिल