- नीलिमा नितीन

लवकरच नागपंचमी येत आहे. या दिवशी प्रतीकात्मक नागाची पूजा करतात. त्यांचं कागदावर चित्र काढून दूध व ज्वारीच्या लाह्याने डोळे धुतले जातात. तसंच या दिवशी भावाचेही दूध आणि लाह्याने डोळे धुतले जातात. म्हणजे एका अर्थाने आपण या प्राण्यांना आपल्या बांधवांचा दर्जा देत असतो. लहानपणापासूनच मला कुठलीही गोष्ट, सण फक्त मोठे सांगत आहेत म्हणून करायची सवय नव्हती.

‘हे असंच का?’ हा प्रश्न मला नेहमीच पडायचा व तो मी विचारतही असे. यावर घरातली वडीलधारी मंडळी जमेल तसं उत्तरही देत असत. आपण नीट विचार केला तर कळून येतं, आपले पूर्वज किती सहिष्णू होते. त्यांनी प्रत्येक बारीकसारीक गोष्टीचा नीट विचार केलेला होता व लोकांना सहज पटावं म्हणून त्याला पूजापाठाचं स्वरूप दिलं गेलं असावं, असं मला तरी वाटतं. मग ती वडाची पूजा असो, किंवा बैलपोळ्याला बैलांची, किंवा नागपंचमीला नागाची.

आपला देश हा शेतीप्रधान देश आहे आणि शेती उत्पादक राहण्यासाठी त्यात उंदीर व तत्सम प्राण्यामुळे पिकांची हानी होऊ नये म्हणून साप व नाग हे तितकेच आवश्यक आहेत आणि याच गोष्टीचं महत्त्व हा सण आपल्याला समजावत असतो.

शहरांमध्ये हा सण मोठ्या प्रमाणात होत नसला, तरी खेड्यापाड्यांमध्ये जिथं शेतीचं प्रमाण जास्त आहे, तिथं या सणाला विशेष महत्त्व आहे. या दिवशी घरातील स्त्रिया, मुलींना नवीन कपडे, बांगड्या, मेंदी वगैरे घेतली जाते. श्रावणातील खास खेळ खेळून या सणाचा आनंद स्त्रिया लुटत असतात. नवीन लग्न झालेल्या स्त्रीला, मुलीला खास करून या सणाच्या निमित्तानं घरी आणून तिचं कोडकौतुक केलं जातं.

पुरणावरणाचा स्वयंपाक नेवैद्य म्हणून केला जातो; पण तुम्हाला माहिती आहे का? बहुतांशी घरात या दिवशी चिरणं, भाजणं हे प्रकार वर्ज्य असतात. काही घरी तळणं पण वर्ज्य असतं. मग या दिवशी पुरणाची वाफवलेली दिंडं, डाळीच्या पिठाचे उकडून बनवलेले वडे, इत्यादी केले जातात. भाज्या चिरायच्या नसल्यानं खोडून वापरायच्या भाज्या - उदाहरणार्थ, गवार, मेथी वगैरे बनवल्या जातात.

या अशा खास वेगळ्या जेवणानंतर स्त्रिया व मुली फेर धरून झिम्मा खेळतात, झोके घेऊन या सणांचा पुरेपूर आनंद लुटत असतात. पण या दिवशी सर्वांत जास्त महत्त्व असतं ते ज्वारीच्या लाह्यांना. म्हणून मग खास सणासाठी ज्वारी भिजवून सुकवून भट्टीतून फोडून आणली जात असे.

वर्षातून एकदाच असल्यानं थोड्या जास्तच प्रमाणात ज्वारीच्या लाह्या बनायच्या व पंचमी संपल्यानंतर मात्र या लाह्यांचा चिवडा हमखास बनायचा. आणि तो मला फार आवडायचा. आताही आवडतो. आजकाल आपण ग्लुटेन फ्री, मिलेट, हाय फायबर वगैरे म्हणतो. त्यावेळी मात्र हा संस्कृतीचा भाग असायचा. एकूण काय तर जुनं ते सोनं, हो की नाही.

आजकाल या ज्वारीच्या लाह्या अगदी सहज उपलब्ध आहेत. त्यामुळे तुम्ही हे केव्हाही बनवून खाऊ शकता. पचायला सोप्या व बनवायलाही. चला तर मग बघूया साहित्य आणि कृती.

साहित्य

ज्वारीच्या लाह्या, दोन वाटी शेंगदाणे, आवडीप्रमाणे दाळव चार चमचे, कडीपत्ता आठ ते दहा, हिरव्या मिरच्या तीन ते चार, फोडणीचं साहित्य जसं की हळद, हिंग, मीठ, तेल, तिखट. यात थोडंसं लिंबू सत्त्व घातल्यास छान आंबट, तिखट असा चिवडा बनतो.

कृती

• प्रथम कढईत तेल तापवून मोहरीची फोडणी करावी.

• त्यात कडीपत्ता व मिरची व्यवस्थित तळून घ्यावी.

• तसंच शेंगदाणे व दाळवही व्यवस्थित तळून घ्यावं.

• नंतर यात हिंग, हळद, मीठ, तिखट व चिमूटभर लिंबू सत्त्व घालावं, नंतर ज्वारीच्या लाह्या घालून ते व्यवस्थित मिक्स करून घ्यावं.

• आपला हेल्दी, चविष्ट चिवडा तयार आहे.