ललीत कनोजे

Ganesh Festival: ‘महाराष्ट्राची अयोद्ध्या’ असलेल्या रामभूमीमध्ये विदर्भीय अष्टाविनायकांपैकी एक अष्टविनायक म्हणून रामटेकच्या श्री अठराभूजा गणेशाचा समावेश होतो. या पौराणिक इतिहास असलेल्या रामटेकचा रामायण काळाशी थेट संबंध सांगितला जातो. येथील रामगिरी तपोगिरी, सिंधुरागिरी टेकडीवरील श्रीराम जानकी आणि लक्ष्मणाची मंदिरे हा संबंध अधोरेखित करतात.

मंदिरांचे आणि तलावांचे शहर असलेल्या या रामनगरीत टेकडीच्या पायथ्याशी असलेल्या गणेश मंदिरात अठराभूजा असलेली वैदर्भीय अष्टविनायक श्री अठराभूजा गणेशाची अतिशय सुरेख व विलोभनीय मूर्ती आहे. या एकाच मंदिरात विघ्नहर्त्याची तीन रूपे भक्तांना पहावयास मिळतात.

शहराच्या मध्यवस्तीत शास्त्री वार्डात गडाच्या पायथ्याशी अठराभूजा गणेशाचे मंदिर आहे. या मंदिराची व श्री गणेशाची कथा वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. ५०० वर्षापेक्षा जास्त प्राचीन इतिहास असलेली व अठराभूजा असलेली ही मूर्ती विदर्भातच नव्हे तर संपूर्ण महाराष्ट्रात एकमेव असावी. श्री अठराभूजा गणेशाची मूर्ती पांढऱ्याशुभ्र स्फटीकांची असून मूर्तीच्या अठराभुजा स्पष्टपणे दिसतात.

या मंदिराची अशी आख्यायिका आहे की, शैवल्य (तपोगिरी ) पर्वतावर श्री अठराभुजा गणेशाचे स्थान आहे. हा शैवल्य पर्वत म्हणजे शंबुक ऋषींचे आश्रयस्थान. या पर्वतावर विद्याधराची संस्कृती होती. अठरा विषयांचे ज्ञान असलेल्या विद्याधराची दृष्टीच अठराभुजा गणेशात आढळते. साडेचार फूट उंच पांढऱ्या स्फटीकाची ही मूर्ती आहे. या गणेशाच्या सोळा हातात अंकुश, पाश, त्रिशूल, परशू, धनुष्य आदी विविध अस्त्रे आहेत.

एका हातात मोदक व दुसऱ्या हातात मोरपंखाची लेखणी आहे. श्री गणेशाची सोंड वेटोळी आहे. गणेशाच्या डोक्यावर पाच फणाधारी नाग असून गळ्यातही नाग आहे. कमरेला नागपट्टा आहे. अठरा सिद्धीमुळे गणेशास शास्त्र पुराणात विघ्नेश्वर म्हणूनही पूजन केले जाते. या मंदिरात मध्यभागी महागणपतीची तर उजव्या बाजूस रिद्धीसिद्धी गणेश तर डाव्या बाजुला श्री अठराभूजा गणेश आहेत. या एकाच मंदिरात श्री गणेशाच्या तीन रूपांचे दर्शन होऊन भाविक तृप्त होतात. चांद्रायन कुटुंबाकडून या मंदिराची निर्मिती झाली असावी.

नागपुरचे चांद्रायण कुटुंब या मंदिराची व्यवस्था पूर्वी पाहात असत. आता श्री अठराभूजा गणेश मंडळाकडे व्यवस्था आहे. मात्र आजही अग्रपूजेचा मान चांद्रायण कुटुंबाकडेच आहे. श्री अठराभूजा गणेश मंडळाने या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला आहे. मात्र आजपासून ३० वर्षापूर्वी अगस्ती मुनी आश्रमाचे संत गोपालबाबा यांनी या मंदिराचा पहिल्यांदा जीर्णोद्धार केला होता.

तीर्थस्थळाला राज्य शासनाचा ‘क’ दर्जा

रामटेकच्या प्रसिद्ध शोभायात्रेचा शुभारंभ याच मंदिरातून श्री अठराभूजा गणेशाची पूजा करुन केला जातो. हुकुमचंद बडवाईक, विजय सलामे, धनराज बघेले. सुमित कोठारी, रितेश चौकसे, रवींद्र महाजन, गोलू महाजन, सप्निल खोडे आणि इतर सदस्यगण मंदिरातील उत्सवाच्या आयोजनात व्यस्त आहेत. या अठराभूजा गणेशाची वैदर्भीय अष्टविनायक म्हणून गणना होते. त्याहीपेक्षा एकाच मंदिरात विघ्नेशाच्या तीन रूपांचे दर्शन होत असल्याने भाविक मंदिरात गर्दी करून असतात. या तीर्थक्षेत्राला महाराष्ट्र शासनाने ''क'' दर्जा दिलेला आहे.