मुंबई : ५ मे रोजी महाराष्ट्राच्या दहशतवादविरोधी पथकाने (एटीएस) संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्थेच्या (डीआरडीओ) एका शास्त्रज्ञाला अटक केल्याची बातमी आली.

त्यांच्यावर पाकिस्तानसाठी कथित हेरगिरी केल्याचा आरोप करत एटीएसने सांगितले की, "हे 'हनी ट्रॅप'चे प्रकरण असून पुण्यात काम करणारे प्रदीप कुरुलकर नावाचे ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ व्हॉट्सअॅप आणि व्हिडिओ कॉलद्वारे पाकिस्तानी एजंटला भेटले होते."

या प्रकरणाचा तपास सुरू आहे पण त्याआधी 'हनी ट्रॅप'शी संबंधित काही महत्त्वाच्या प्रश्नांची उत्तरे शोधणे आवश्यक आहे आणि महत्त्वाचे देखील कारण अशी घटना प्रथमच घडलेली नाही.

काही महिन्यांपूर्वी, नोव्हेंबर २०२२ मध्ये, दिल्ली पोलिसांनी कथितपणे भारतीय परराष्ट्र मंत्रालयासाठी काम करणार्‍या एका ड्रायव्हरला अटक केली होती जेव्हा सुरक्षा यंत्रणांनी पोलिसांना इशारा दिला होता की ड्रायव्हर कदाचित 'हनी ट्रॅप' असू शकतो व पाकिस्तानमधील एखाद्याला गुप्तचर माहिती पुरवत होता". (what is honey trap how offficers get trapped in honey trap the spy)

'हनी ट्रॅप' म्हणजे काय ?

हेरगिरीच्या इतिहासातील कदाचित सर्वात प्रसिद्ध 'हनी ट्रॅप' गुप्तहेर म्हणजे माता हरी, जी पहिल्या महायुद्धानंतर खूप लोकप्रिय झाली.

नेदरलँड्सच्या मार्गारेट मॅक्लिओड, 'मोहक' नृत्याच्या कलेमध्ये निपुण होती. जर्मन सैन्यासाठी हेरगिरी केल्याचा आरोप तिच्यावर होता. फ्रेंच-ब्रिटिश अधिकार्‍यांशी जवळीक करून त्यांच्याकडून ती गुप्त माहिती मिळवत असे. त्यानंतर फ्रेंच गोळीबार पथकाने तिला गोळ्या घालून ठार केले.

प्रसिद्ध कादंबरीकार पाउलो कोएल्हो यांच्या 'द स्पाय' या कादंबरीत माता हरी हे मुख्य पात्र आहे आणि ते लिहितात, "माता हरी जेव्हा पॅरिसमध्ये आली तेव्हा तिच्याकडे पैसे नव्हते पण लवकरच ती पॅरिसच्या समाजातील सर्वात फॅशनेबल आणि आकर्षक महिलांपैकी एक बनली." अधिकारी किंवा लष्करी अधिकारी तिच्याशी असलेल्या त्यांच्या मैत्रीचे किस्से सांगताना थकत नाहीत."

जरी इतिहासानुसार, माता हरीवरील 'हनी ट्रॅप'चे आरोप कधीच पूर्णपणे सिद्ध होऊ शकले नाहीत, परंतु तरीही अत्यंत गोपनीय कागदपत्रे शत्रूपर्यंत पोहोचवल्याचा आरोप असल्याने फ्रेंच सरकारने तिला शिक्षा केली.

खरं तर, 'हनी ट्रॅपिंग' प्रक्रिया म्हणजे प्रेम किंवा लैंगिक संबंध निर्माण करून लक्ष्यापासून लक्ष विचलित करणे. ही माहिती एकतर मोठ्या रकमेच्या व्यवहारांसाठी वापरली जाते किंवा राजकीय कारणांसाठी, हेरगिरीचा त्याचा वापर केला जातो.

गेल्या दोन दशकांत भारतासह अनेक देशांमध्ये 'हनी ट्रॅप'ची अनेक प्रकरणे नोंदली गेली आहेत, जिथे अवैध वसुली किंवा ब्लॅकमेलही केले जात आहे.

केंब्रिज डिक्शनरीनुसार, "हनी ट्रॅप म्हणजे लोकांना भुरळ घालणारी कोणतीही गोष्ट. हनी ट्रॅपचा वापर हेरगिरीसाठीही केला जातो".

हेरगिरीसाठी 'हनी ट्रॅप'

बी. रामन यांच्या 'द काओ बॉईज ऑफ रॉ : डाउन मेमरी लेन' या पुस्तकात एक अतिशय प्रसिद्ध कथा आहे, ज्यानुसार मॉस्कोमध्ये पोस्ट केलेला एक तरुण भारतीय मुत्सद्दी रशियन नर्तकाच्या प्रेमात पडला होता.

जेव्हा रशियाची गुप्तचर संस्था, केजीबीला त्या नर्तकाच्या माध्यमातून त्या मुत्सद्दीकडून काही माहिती घ्यायची होती, तेव्हा त्यांनी स्पष्टपणे नकार दिला आणि दिल्लीत येऊन सर्व प्रकार पंतप्रधान नेहरूंना सांगितला.

अधिक सावधगिरी बाळगण्याची ताकीद देऊन या मुत्सद्द्याला माफ करण्यात आले, परंतु तेव्हापासून भारतीय परराष्ट्र सेवेच्या सर्व अधिकार्‍यांना "इतर देशांमध्ये असे कोणतेही प्रलोभन टाळण्याच्या सूचना देण्यात आल्या".

ब्रिटीश इतिहासकार रिचर्ड डेकॉन आपल्या 'स्पिक्लोपीडिया' या पुस्तकात लिहितात, "शीतयुद्धाच्या काळात रशियाची KGB गुप्तचर संस्था परकीय अधिकार्‍यांशी संपर्क साधण्यासाठी, त्यांच्याशी गुप्त संबंध प्रस्थापित करण्यासाठी आणि नंतर गुप्तचर दस्तऐवज मिळवण्यासाठी 'मोझ्नो' या सांकेतिक नावाच्या महिला हेरांचा वापर करत असे. "

२००९ ते २०१० या काळात अमेरिका आणि ब्रिटनमध्ये परदेशी हेरांबाबत नाराजी पसरली होती.

प्रतिष्ठित फॉरेन पॉलिसी जर्नलने लिहिले की, "MI5 (यूकेची गुप्तचर संस्था) लैंगिक संबंधांबद्दल चिंतित आहे. गेल्या वर्षभरात त्यांनी ब्रिटिश बँका, मोठे व्यवसाय आणि वित्तीय संस्थांवर 'द थ्रेट फ्रॉम चायनीज स्पायनेज' नावाचा १४ पृष्ठांचा दस्तऐवज प्रकाशित केला आहे. चीनी हेर कदाचित पाश्चात्य व्यावसायिकांना लक्ष्य करत असतील ज्यांच्यावर लैंगिक अत्याचार आणि ब्लॅकमेल केले जाऊ शकते, असे यात म्हटले आहे."

या संदर्भातील सविस्तर अहवालही अमेरिकन सरकारने तयार केला असून त्यात त्याचा स्पष्ट उल्लेख आहे.

भारतात 'हनी ट्रॅप'

१९८०च्या दशकात, भारतातील कथित 'हनी ट्रॅप'चे प्रकरण तेव्हा चर्चेत आले होते जेव्हा रिसर्च अँड अॅनालिसिस विंग (RAW) चे अधिकारी केव्ही उन्नीकृष्णन यांच्यावर अमेरिकेच्या गुप्तचर संस्थेच्या गुप्तहेराकडून 'हनी ट्रॅप' झाल्याचा आरोप लावण्यात आला होता.

रिपोर्ट्सनुसार, ही महिला गुप्तहेर पॅन अॅम एअरवेजमध्ये एअर होस्टेस होती. केव्ही उन्नीकृष्णन, जे त्या काळात चेन्नईतील रॉ शाखेत तैनात होते, ते LTTEच्या कारवायांवर लक्ष ठेवून होते.

१९८७ मध्ये भारत आणि श्रीलंका यांच्यातील शांतता कराराच्या काही काळापूर्वी केव्ही उन्नीकृष्णन यांना ताब्यात घेण्यात आले होते.

सिंगापूर विद्यापीठातील इंटरनॅशनल रिलेशन्स आणि डिप्लोमसीचे प्रोफेसर केपी बाजपेई यांच्या म्हणण्यानुसार, "उपग्रह गोळा करणे, माहिती तंत्रज्ञान आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या युगापूर्वी, हेरगिरी फक्त मानवच करू शकत होते. कारण परदेशी पोस्टिंगवर कमी लोक होते." इतर देश त्याच्या प्रोफाइलवर चांगली तयारी करत असत.

अलिकडच्या दशकांमध्ये, पाकिस्तानच्या इस्लामाबादमध्ये तैनात असलेल्या भारतीय परराष्ट्र सेवेच्या प्रेस-माहिती सचिव माधुरी गुप्ता यांना महत्त्व प्राप्त झाले जेव्हा २०१० मध्ये, दिल्ली पोलिसांच्या स्पेशल सेलने तिच्यावर "पाकिस्तानच्या गुप्तचर संस्थेला, ISI ला संवेदनशील माहिती पुरवल्याच्या आरोपाखाली अटक करण्यात आली होती

२०१८ मध्ये कनिष्ठ न्यायालयाने त्यांना तीन वर्षांची शिक्षा सुनावली पण त्याचवेळी त्यांची जामिनावर सुटका केली.

न्यायालयाने आपल्या आदेशात म्हटले होते की, "माधुरी गुप्ता यांनी संरक्षण मंत्रालय आणि परराष्ट्र मंत्रालयातील अधिकारी आणि त्यांच्या कुटुंबीयांच्या पोस्टिंगची माहिती पाकिस्तानी हेरांना दिली होती".

मात्र, २०२१ मध्ये ६४ वर्षीय माधुरी गुप्ताच्या मृत्यूनंतर हे प्रकरणही संपुष्टात आले. तसे, 'हनी ट्रॅप'च्या वाढत्या प्रकरणांवर भारताने अधिक सतर्क राहण्याच्या मुद्द्याचा पुनरुच्चार केला आहे.

उदाहरणार्थ, २०१९ मध्ये राज्यसभेत एका प्रश्नाचे उत्तर देताना, संरक्षण राज्यमंत्री श्रीपाद नाईक म्हणाले, "पाकिस्तानची ISI एजन्सी भारतीय सैन्याच्या अधिकाऱ्यांना 'हनी ट्रॅप' करण्याचे प्रयत्न वाढवत आहे. सर्वांना अधिक सतर्कतेची गरज आहे.".

याच्या काही महिन्यांनंतरच भारतीय लष्कराने आपल्या जवानांना फेसबुक, टिकटॉक, ट्रूकॉलर आणि इन्स्टाग्रामसह त्यांच्या मोबाइल फोनमधून ८९ अॅप हटविण्याची सूचना केली होती.