-डॉ. अभिजित पाटील, जनरल व लॅप्रोस्कोपिक सर्जन (पोटविकार तज्ज्ञ)

abhijeet४५५@yahoo.co.in

आजच्या आधुनिक व धावपळीच्या जगात मानवाला विविध प्रकारच्या व्याधींनी ग्रासलेले आहे. बदलती जीवनशैली, फास्टफूड तसेच अमली पदार्थांचे अतिप्रमाणात सेवन तसेच पुरेशी विश्रांती व झोप न घेतल्यामुळे पूर्वी कधीही न झालेल्या आजारांचा शिरकाव आपल्या जीवनात झपाट्याने होत आहे. अशीच एक दिवसेंदिवस सर्वत्र वाढत जाणारी समस्या म्हणजे मूळव्याध (Hemorrhoids), फिशर आणि फिस्टुला. यासारख्या गुद्द्वाराच्या क्षेत्रावर परिणाम करणाऱ्या परिस्थितीशी सामना करणे आव्हानात्मक असू शकते. प्रभावी व्यवस्थापनासाठी लक्षणे, उपलब्ध उपचार आणि संभाव्य सर्जिकल हस्तक्षेप समजून घेणे महत्वाचे आहे.

मूळव्याध : मूळव्याध, ज्याला Piles म्हणूनही ओळखले जाते. गुदाशय आणि गुद्द्वाराच्या आसपास असलेल्या सुजलेल्या रक्तवाहिन्या असतात. या संवहनी संरचनांना सूज येऊ शकते आणि अस्वस्थता, वेदना आणि इतर लक्षणे होऊ शकतात. मूळव्याध दोन मुख्य प्रकारांमध्ये वर्गीकृत केले जाऊ शकते.

अंतर्गत मूळव्याध : हे मूळव्याध आहेत जे गुदाशयाच्या आत तयार होतात, जेथे कमी वेदना-संवेदनशील तंत्रिका असतात. त्यामुळे त्यांना वेदना होण्याची शक्यता कमी असते. सामान्य लक्षणांमध्ये रक्तस्राव होणे, प्रोलॅप्स (ताण देताना बाहेर पडणे.) आणि शौचास साफ न होणे यांचा समावेश होतो.

बाह्य मूळव्याध : हे मूळव्याध गुद्द्वाराच्याबाहेरील बाजूस त्वचेखाली विकसित होतात. क्षेत्रातील अधिक वेदना संवेदनशील नसांमुळे ते अधिक वेदनादायक असू शकतात. लक्षणांमध्ये खाज सुटणे, सूज येणे आणि तीव्र वेदना यांचा समावेश असू शकतो.

मूळव्याधाच्या प्राथमिक कारणांमध्ये हे समाविष्ट आहे : बद्धकोष्ठता, जुनाट अतिसार, गर्भधारणा (Pregnancy), लठ्ठपणा, दीर्घकाळ बसणे, वृद्धत्व, शौचादरम्यान रक्तस्राव, गुद्द्वाराच्या प्रदेशात खाज सुटणे किंवा चिडचिड होणे, विषेशतः शौचास बसल्यावर वेदना किंवा अस्वस्थता, गुद्द्वाराजवळ सूज किंवा ढेकूळ येणे ही मूळव्याधीची सामान्य लक्षणे समाविष्ट आहेत.

उपचार : लक्षणांच्या तीव्रतेवर आधारित मूळव्याधांवर उपचार बदलतात. फायबरचे वाढलेले सेवन, हायड्रेशन आणि शौचास बसल्यानंतर ताण टाळणे यांसह जीवनशैल आणि आहारातील बदलांसह सौम्य प्रकरणांचे व्यवस्थापन केले जाऊ शकते. स्थानिक उपचार आणि ओव्हर-दी-काउंटर औषधे आराम देऊ शकतात. अधिक गंभीर प्रकरणांमध्ये वैद्यकीय प्रक्रियेची शिफारस केली जाऊ शकते.

FISSURE (फिशर) : गुद्द्वारातील फिशर म्हणजे गुद्द्वाराच्या अस्तरामध्ये लहान क्रॅक असतात, जे पचनमार्गाच्या शेवटी उघडलेले असते. जेथे आतड्यांसंबंधी हालचाली शरीरातून बाहेर पडतात. या फिशरमुळे आतड्याच्या हालचालीदरम्यान आणि नंतर वेदना आणि रक्तस्राव होऊ शकतो.

गुद्द्वारासंबंधीचा फिशर कारणे ः पोट साफ होताना कडक शौचास झाल्याने गुद्द्वाराच्या नाजूक उतकांमध्ये क्रॅक येऊ शकतात. दीर्घकालीन बद्धकोष्ठता किंवा अतिसारामुळे फिशर विकसित होऊ शकतात.

लक्षणे : मलविसर्जनावेळी गुद्द्वाराच्या फिशरमुळे अनेकदा मल बाहेर पडताना आणि नंतर तीव्र वेदना होतात. टॉयलेट पेपरवर किंवा टॉयलेट बाऊलमध्ये चमकदार लाल रक्त दिसू शकते.

निदान : निदान हे सामान्यत: शारीरिक तपासणी आणि आरोग्यसेवा व्यावसायिकासोबत लक्षणांच्या चर्चेवर आधारित असते.

कन्झर्व्हेटिव्ह उपाय : आहारातील फायबर वाढवणे, हायड्रेटेड राहणे आणि स्टूल सॉफ्टनर्स वापरणे मऊ स्टूलला चालना देण्यास मदत करू शकते, हे मलविसर्जन करताना ताण कमी करते.

सिट्झ बाथ : गुदद्वाराचे क्षेत्र कोमट पाण्यात भिजवल्याने आराम मिळतो आणि बरे होण्यास चालना मिळते. बोटुलिनम टॉक्सिन इंजेक्शन्स: काही प्रकरणांमध्ये, बोटुलिनम टॉक्सिन गुद्द्वाराच्या स्फिंक्टरमध्ये इंजेक्शनने केल्याने स्नायूंना आराम मिळतो.

फिस्टुला (भगंदर) : गुद्द्वारासंबंधीचा फिस्टुला हा एक असामान्य बोगद्यासारखा जोडणी आहे जो गुद्द्वारासंबंधीचा कालवा (मोठ्या आतड्याचा शेवटचा भाग) आणि गुद्द्वाराजवळील त्वचा यांच्यामध्ये तयार होतो. गुद्द्वारासंबंधीचा ग्रंथीमध्ये संसर्ग झाल्यामुळे ही स्थिती अनेकदा विकसित होते.

कारणे

• संसर्ग : गुद्द्वाराच्या ग्रंथीमध्ये संसर्ग झाल्यास गुद्द्वाराजवळ गळू विकसित होऊ शकतो.

• गळूचा निचरा : जर गळूचा निचरा व्यवस्थित होत नसेल तर त्यामुळे गुद्द्वारासंबंधी ग्रंथी आणि त्वचेमध्ये बोगदा (फिस्टुला) तयार होऊ शकतो.

• लक्षणे : गुद्द्वारासंबंधी फिस्टुला असलेल्या व्यक्तींना मलविसर्जनादरम्यान वेदना होऊ शकतात. भगंदरामुळे पू किंवा इतर द्रवपदार्थांचा सतत निचरा होऊ शकतो. गुदाभोवतीचा भाग सुजलेला आणि लाल होऊ शकतो.

• निदान : निदान हे सामान्यत: शारीरिक तपासणी आणि आरोग्यसेवा व्यावसायिकासोबत लक्षणांच्या चर्चेवर आधारित असते.

• उपचार : गळूसाठी, प्रारंभिक उपचारांमध्ये लक्षणे कमी करण्यासाठी ते गळू साफ करण्यात येते.

• शस्त्रक्रिया - फिस्टुलोटॉमी : जिथे फिस्टुला ट्रॅक्ट उघडली जाते. ही एक सामान्य शस्त्रक्रिया आहे. इतर तंत्रे जसे की, सेटन प्लेसमेंट किंवा ॲडव्हान्समेंट फ्लॅप प्रक्रियादेखील वापरल्या जाऊ शकतात.

• औषधे : सक्रिय संसर्ग असल्यास प्रतिजैविके लिहून दिली जाऊ शकतात.

• प्रतिबंध : वारंवार येणाऱ्या गुद्द्वारासंबंधीचा फिस्टुलास प्रतिबंध करण्यामध्ये गळूंवर योग्य उपचार करणे, गुदद्वाराची चांगली स्वच्छता राखणे आणि त्यांच्या विकासास हातभार लावणाऱ्या अंतर्निहित परिस्थितींचे निराकरण करणे समाविष्ट आहे.

(डॉ. चिरायु हॉस्पिटल रत्नागिरी येथे शल्यचिकित्सक आहेत.)