‘एक भारत श्रेष्ठ भारत’ ही घोषणा अतिशय सार्थक ठरवणारी गोष्ट आहे ते आपले वैविध्य असणारे भूभाग. भारताचा भूगोल अत्यंत वैविध्यपूर्ण आहे, ज्यामध्ये बर्फाच्छादित पर्वत रांगांपासून ते वाळवंट, मैदाने, सदाहरित जंगले, टेकड्या आणि पठारांपर्यंत असे भौगोलिक वैविध्य आढळते. परंतु भारताची ओळख आहे संस्कृतीमुळे. बलशाली साम्राज्य, त्यांच्या विविध शैलीतील मंदिरे, त्यांची श्रीमंती, यात्रा, त्याचा महिमा अगाध आहे. अलीकडे भारत हा त्यांच्या वैद्यकीय सेवांसाठी ही जगामध्ये नावाजलेला देश झाला आहे.

पर्यटनाचे प्रकार

साहसी पर्यटन

भारतात साहसी पर्यटन अलीकडे वाढले आहे. यामध्ये दुर्गम भाग आणि अनोख्या स्थानांचा शोध घेणे आणि विविध क्रियाकलापांमध्ये गुंतणे समाविष्ट आहे. भारतातील साहसी पर्यटनासाठी लडाख, सिक्कीम आणि हिमालयासारख्या ठिकाणी ट्रेकिंगला जाण्यास प्राधान्य देतात. हिमाचल प्रदेश आणि जम्मू आणि काश्मीर हे स्कीइंग सुविधांसाठी लोकप्रिय आहेत. व्हाईटवॉटर राफ्टिंग भारतातही जोर धरत आहे आणि पर्यटक उत्तरांचल, आसाम आणि अरुणाचल प्रदेशला प्राधान्य दिले जात आहे.

बीच पर्यटन

भारताचा विस्तीर्ण किनारा आणि बेटे मनोरंजक पर्यटनासाठी भरपूर संधी प्रदान करतात. केरळ, गोवा, अंदमान आणि निकोबार बेटे, लक्षद्वीप वर्षभर मोठ्या संख्येने पर्यटकांना आकर्षित करतात.

तीर्थक्षेत्र पर्यटन

भारत मंदिरांसाठी प्रसिद्ध आहे आणि त्यामुळेच भारतातील विविध प्रकारच्या पर्यटनांपैकी तीर्थक्षेत्र पर्यटन सर्वाधिक वेगाने वाढत आहे. वैष्णो देवी, सुवर्ण मंदिर, चार धाम आणि मथुरा वृंदावन ही तीर्थयात्रेसाठी पर्यटकांना भारतात भेट देण्याची विविध ठिकाणे आहेत.

सांस्कृतिक पर्यटन

भारत हा समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचा घटक म्हणून ओळखला जातो. म्हणूनच पर्यटक स्वतःसाठी भारतात येतात. पुष्कर मेळा (राजस्थान), ताजमहोत्सव (उत्तर प्रदेश), आणि सूरज कुंभमेळा (हरियाना) असे विविध मेळे आणि उत्सव आहेत. अजिंठा आणि वेरूळ लेणी (महाराष्ट्र), महाबलीपुरम (तमिळनाडू), हम्पी (कर्नाटक), ताजमहाल (उत्तर प्रदेश), हवामहल (राजस्थान) सारखी ठिकाणे आकर्षणाचा विषय आहेत.

इको टुरिझम

भारतातील पर्यटनाच्या प्रकारांमध्ये अलीकडे इकोटूरिझमचा विकास झाला आहे. इकोटूरिझममध्ये नैसर्गिकरित्या संपन्न क्षेत्र किंवा प्रदेशाचे शाश्वत संरक्षण समाविष्ट आहे. पर्यटन मूल्य असलेल्या सर्व प्रदेशांच्या पर्यावरणीय विकासासाठी हे अधिकाधिक महत्त्वपूर्ण होत आहे. भारतातील पर्यावरणीय पर्यटनासाठी, पर्यटक काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान (आसाम), गीर राष्ट्रीय उद्यान (गुजरात), आणि कान्हा राष्ट्रीय उद्यान (मध्य प्रदेश) सारख्या ठिकाणी जाऊ शकतात.

वैद्यकीय पर्यटन

जगभरातील पर्यटक शस्त्रक्रिया प्रक्रिया आणि सामान्य वैद्यकीय उपचारांच्या बाबतीत किफायतशीर परंतु उच्च दर्जाच्या आरोग्यसेवांचा लाभ घेण्यासाठी भारताकडे गर्दी करत आहेत. देशात अशा अनेक वैद्यकीय संस्था उच्च दर्जाची सेवा देतात. त्यामुळे विकसित राष्ट्रातील नागरिक यासाठी भारतात येतात.

वन्यजीव पर्यटन

भारतामध्ये समृद्ध जंगल आहे. त्यात वन्यजीवांच्या अनेक प्रजाती आहेत. त्यापैकी काही अगदी धोक्यात असलेल्या आणि अत्यंत दुर्मिळ आहेत. सरिस्का वन्यजीव अभयारण्य, केवलादेव घाना नॅशनल पार्क (राजस्थान) आणि कॉर्बेट नॅशनल पार्क (उत्तरखंड) या ठिकाणी परदेशी पर्यटक वन्यजीव पर्यटनासाठी भारतात जाऊ शकतात.

भारतातील या सहली परदेशी पर्यटकांना आकर्षित करत आहेत. त्याचवेळी स्थानिक रोजगार कौशल्य विकसन नवे छोटे मोठे उद्योग निर्माण होत आहेत. अनेक किनाऱ्यावर झालेला पर्यटनाचा विकास, नवी रिसॉर्ट, नवी रोजगार संधी, साहसी खेळ, त्यांचे ट्रेनर्स, साहित्य, अन्य सारा पसारा वाढताना दिसतोय. हा बदल आपल्या बदलणाऱ्या धोरणांनी व सेवा-सुविधा यामुळे झाला आहे. भारताने पर्यटनाच्या दृष्टीने आगामी काळात जी १५ सर्किट्स विकसित केली आहेत त्याविषयी पाहूया पुढच्या लेखात.