General knowledge

३ नोव्हेंबर १९५७ चा दिवस होता. त्या दिवशी मनुष्याने एक उंच भरारी घेण्याचं ठरवलं होतं. त्यासाठी कित्तेक वर्ष मेहनत घेतली होती. ती होती अंतराळ संशोधनाची. पृथ्वीशिवाही काही ग्रह आहेत जिथे काही जीवन आहे का याचीच ही परिक्षा होती. पण या मोहीमेला जाण्यासाठी एका कुत्रीची निवड करण्यात आली होती. तिचे नाव होते लायका.

लायका ती खूप शांत असल्यामुळे तिची अवकाश प्रवासासाठी निवड झाली. तिने नीट प्रवासही केला. मानवांसाठी अवकाशाची दारं उघडणारी ती देवदूतच ठरली होती. लायकाने सोव्हिएत युनियन आणि जगासाठी अंतराळाचे दरवाजे कायमचे उघडले. त्यामुळेच मनुष्य अंतराळात जाऊ शकला.

लायकाची अंतराळ प्रवासासाठी निवड का करण्यात आली?

लायका ही रस्त्यावर फिरणाऱ्या भटक्या कुत्र्यांपैकी एक मादी कुत्री होती. जिला सोव्हिएत युनियनने स्पुतनिक-2 अंतराळयानाने प्रथमच अंतराळात पाठवले. जेव्हा सोव्हिएत युनियनच्या अंतराळ शास्त्रज्ञांनी स्पुतनिक-2 प्रक्षेपित करण्याचा निर्णय घेतला तेव्हा ते एका प्राण्याच्या शोधात होते.

ज्याच्या मदतीने तो प्राणी अंतराळात जाऊ शकतात. रस्त्यावरील कुत्रे पकडून त्यांना प्रशिक्षण देण्याचा निर्णय घेण्यात आला. अनेक कुत्रे पकडून आणले, पण त्या सर्वात लायका अतिशय शांत स्वभावाची होती. म्हणून तिची निवड झाली. त्यानंतर काही दिवस तिला प्रशिक्षण देण्यात आले.

यानात अशी केलेली लायकाची व्यवस्था

लायकाला छोट्या पिंजऱ्यात ठेवण्यात आले होते. अंतराळ यानात पाठवण्यापूर्वी तिचा आदर सन्मान दिला गेला. शास्त्रज्ञांनी तिचे चुंबनही घेतले. लायकाचे वजन जेमतेम पाच किलोग्रॅम होते आणि तिचे वय तीन वर्षे होते.

कसे होते यान

अशा लहान प्राण्याची गरज होती कारण स्पुतनिक-2 चा आकार आधुनिक काळातील वॉशिंग मशिनसारखा होता. तेवढ्याच जागेत बाकीची सर्व उपकरणे आणि लायका अशा दोघांनाही त्यात बसवावी लागली. लायकाला बसण्यासाठी जागाही बनवावी लागली. ते आव्हानापेक्षा कमी नव्हते.

शास्त्रज्ञांना माहित होते की लाइका जिवंत परत येण्याची शक्यता कमी होती, परंतु ती इतक्या लवकर मरेल. लाँच झाल्यानंतर अवघ्या काही तासांनी लायकाला आपला जीव गमवावा लागला याची त्याला कल्पना नव्हती.

लायका माघारी परतली का?

पृथ्वीवरून अंतराळात जाणारी पहिली सजीव प्राणी होती लायका. ती अंतराळात गेली खरी पण परतली नाही. यानाने उड्डाण केल्यानंतर लगेचच तांत्रिक दोषामुळे अंतराळयान पेटले. तापमान ९० अंशांच्या पुढे गेले. अंतराळ केंद्रात उपस्थित शास्त्रज्ञांना सर्व काही जाणवत होते. लायकाला निरोप देण्यात आला तेव्हा ती खूप शांत दिसत होती. पण तिच्या हृदयाचे ठोके वाढू लागले होते.

शास्त्रज्ञांनी त्याच्या हृदयाचे ठोके वाढत असल्याचे ऐकले आणि ते हळूहळू शांत होत असल्याचे देखील ऐकले. त्यांना कळले की लायका आता हयात नाही. पण, मिशन सुरूच राहिले. सुमारे पाच महिन्यांनंतर, 14 एप्रिल 1958 रोजी, परत येताना, स्फोटानंतर यानचे तुकडे झाले.

पण, या अंतराळयानाची आणि लायकाची उपलब्धी अशी की, या दोघांनी मानवाला अंतराळात जाण्याचा मार्ग मोकळा करून दिला. या मिशनच्या उणिवांची बरीच चर्चा आहे. हा प्रकल्प घाईगडबडीत सुरू केल्याचे कुठेतरी लिहिले आहे. त्यात आणखी काही तांत्रिक सुधारणा करता आल्या असत्या. परंतु, 2002 मध्ये, जेव्हा सोव्हिएत शास्त्रज्ञ दिमित्री मालाशेन्कोव्ह यांनी वर्ल्ड स्पेस कॉंग्रेसमध्ये सत्य उघड केले तेव्हा त्याचे कारण उघड झाले.

त्यांनी सांगितले होते की, वाढत्या तापमानामुळे उड्डाणानंतर सात तासांत लायकाचा मृत्यू झाला होता. ही मोहीम आखण्यात घाई झाल्यामुळे वाहनात तापमान नियंत्रण यंत्रणा व्यवस्थित बसवता आली नाही. यामुळे त्याचा फार लवकर मृत्यू झाला. मात्र, हे यान पृथ्वीभोवती प्रदक्षिणा घालूनच परतले.

लायकाचे स्मारक बांधण्यात आले

2008 मध्ये, रशियन सरकारने लायकाच्या सन्मानार्थ एक स्मारक तयार केले. आणि ते लोकांसाठी खुले केले. ज्यामध्ये लाइकाचे योगदान लक्षात ठेवले जाते. मॉस्कोमध्ये ज्या ठिकाणी त्याला अंतराळ प्रवासासाठी प्रशिक्षण देण्यात आले होते.

त्या ठिकाणी एक छोटेसे स्मारकही बांधले आहे. येथे रॉकेटच्या वर उभ्या असलेल्या कुत्र्याचे चित्रण केले आहे. 1959 मध्ये, तिच्या सन्मानार्थ एक टपाल तिकीट देखील जारी करण्यात आले होते, ज्यावर लैकाची पहिली अंतराळ प्रवासी म्हणून नोंद आहे.

याचे नेतृत्व करणाऱ्या निकिता खुशचॉफ यांना या मिशनच्या उणिवांसाठी जबाबदार धरण्यात आले. त्यांच्या घाईमुळे त्यांना वाहनातील तांत्रिक त्रुटी दूर करण्यास वेळ मिळाला नसल्याचे सांगण्यात आले. लायकाचा मृत्यू आणि इतर अनेक समस्या असतानाही ही मोहीम यशस्वी झाली आणि तेव्हापासून अवकाशाच्या जगात एक वेगळ्या प्रकारची क्रांती झाली आणि आज जगातील अनेक देशांचे झेंडे अवकाशात फडकत आहेत. भारत देखील त्यापैकी एक आहे.