Swami Vivekanand Jayanti : स्वामी विवेकानंद हे संन्यासी होते. ते आयुष्यभर अतिशय साधेपणाने जगले. त्यांच्याकडे कधीच पैसे नव्हते. संन्यासी असल्याने त्यांनी कधीही पैसा उभा केला नाही. जेव्हा त्यांनी त्यांचे गुरु रामकृष्ण परमहंस यांच्या स्मरणार्थ बेलूर मठ बांधण्याची योजना आखली आणि त्यासाठी तयारी सुरू केली तेव्हा त्यांच्याकडे पैसे नव्हते. मग त्यांनी एवढा भव्य मठ कसा बांधला? हे कसे घडले? त्यासाठी त्यांनी पैसे कसे गोळा केले?

विवेकानंदांनी 01 मे 1897 रोजी रामकृष्ण मिशनची स्थापना केली, जी आज जगभरात व्यावहारिक वेदांताच्या क्षेत्रात प्रचंड काम करत आहे आणि समाजसेवा करत आहे. मिशन केवळ अनेक रुग्णालये, शाळा, महाविद्यालये, वसतिगृहे चालवत नाही तर ग्रामीण भागात विकास आणि सर्व प्रकारच्या मदत कार्यांमध्ये देखील गुंतलेले आहे. विशेषत: आपत्तीच्या काळात या मिशनचे काम पाहण्यासारखे आहे. हे केवळ देशातच चालत नाही तर जगभरातील अनेक देशांमध्ये पसरले आहे

जानेवारी 1898 मध्ये, स्वामी विवेकानंदांना गंगेच्या काठावर जमिनीचा एक मोठा तुकडा मिळाला, येथे बेलूर मठ बांधला गेला, ज्यामध्ये मंदिर आणि मठ दोन्ही आहेत. पूर्वी मठाचे कामकाज भरनगरमधून चालत असे. विवेकानंदांनी ही जमीन घेतल्यावर आखलेली योजना जेव्हा प्रत्यक्षात आली, तेव्हा या कॅम्पसमध्येच बदल झाला आणि हे पाहिल्यावर असे दिसते की विवेकानंद प्रत्येक गोष्टीत बारकाईने आणि दूरदृष्टीचे नियोजन करायचे.

परदेशातील लोक स्वामी विवेकानंदांवर खूप प्रभावित होते. त्यांच्या जीवनाचा आणि संदेशाचा त्यांच्यावर प्रभाव पडला. ते त्यांचे कायमचे अनुयायी आणि एकनिष्ठ मित्र बनले. ज्यामध्ये सिस्टर निवेदितापासून अनेकांची नावे होती. सर्व परदेशी अनुयायी संन्यासी झाले. काहींनी रामकृष्ण मठात प्रवेश घेतला.

विवेकानंद हयात असताना, येथील जुने मंदिर आणि जुना मठ प्रामुख्याने स्वामी विवेकानंदांनी त्यांच्या व्याख्यानातून मिळालेल्या देणग्या आणि पैशातून बांधले होते. मात्र या संपूर्ण संकुलाचे नियोजन करून तो निश्चितच गेला. 1902 मध्ये त्यांच्या मृत्यूनंतर, कॉम्प्लेक्स टप्प्याटप्प्याने वाढले.

खरे तर ही संपूर्ण जमीन कोलकाता येथील नीलांबर मुखर्जी या धनाढ्य व्यक्तीची होती, ज्यामध्ये रामकृष्ण मठ हस्तांतरित करण्यात आला होता. जो निलांबरने विवेकानंदांना दिला होता. हा जुना मठ आणि मंदिर बांधल्यानंतर विवेकानंद आपल्या गुरु बंधूंसोबत येथे राहू लागले. 04 जुलै 1902 रोजी त्यांनी आपले प्राण सोडले. त्यांच्या मृत्यूनंतर जेव्हा बेलूर मठाचे मुख्य मंदिर बांधण्याची योजना आखण्यात आली. तर 1935 मध्ये त्याची किंमत 06 लाख रुपये होती, परंतु 1938 मध्ये पूर्ण झाल्यावर त्यावर 08 लाख रुपये खर्च करण्यात आले. त्याचा जवळपास सर्व खर्च अमेरिकेतील दोन अनुयायांनी उचलला होता.

बेलूर मठ भारताच्या पश्चिम बंगालमधील हुगळी नदीच्या पश्चिम तीरावर बेलूर येथे आहे. हे रामकृष्ण मिशन आणि रामकृष्ण मठाचे मुख्यालय आहे. धर्मांच्या एकतेचे प्रतीक असलेल्या या मठाच्या इमारतींच्या वास्तूमध्ये हिंदू, ख्रिश्चन आणि इस्लामिक घटकांचे मिश्रण आहे. 1887 मध्ये स्वामी विवेकानंदांनी याची स्थापना केली होती. 40 एकर जागेवर वसलेल्या या मठाच्या मुख्य प्रांगणात स्वामी रामकृष्ण परमहंस, शारदा देवी, स्वामी विवेकानंद आणि स्वामी ब्रह्मानंद यांची तीर्थक्षेत्रे आणि मंदिरे बांधलेली आहेत. नंतर येथे एक संग्रहालयही बांधण्यात आले.

बेलूर मठाचे मुख्य मंदिर चुनार दगडाचे आहे. मंदिराचे उंच प्रवेशद्वार दक्षिण भारतीय गोपुरमसारखे आहे. दोन्ही बाजूचे खांब बौद्ध स्थापत्य शैलीचे प्रतिनिधित्व करतात. राजपूत-मुघल शैलीत बनवलेले वरचे तीन घुमट गावात बांधलेल्या घरांच्या छतासारखे दिसतात. या मठाचे प्रवेशद्वार हिंदूंच्या वास्तुकलेनुसार आणि अजिंठा मंदिराच्या शैलीनुसार बांधलेले आहे. या गेटचे सौंदर्य आणि भव्यता अतिशय सुंदर दिसते. वरच्या बाजूने मठ शिवाच्या लिंगासारखा दिसतो.

गर्भगृहाचा सभामंडप आणि नटमंदिर हे चर्चसारखे दिसतात. मंदिरात बनवलेले बीम तामिळनाडूतील मीनाक्षी मंदिरासारखेच आहे. खांबावरील विस्तृत रचना ओरिसा शैलीप्रमाणे बनविल्या आहेत. नटमंदिर आणि खिडक्यांचे बांधकाम फतेहपूर सिक्रीच्या मुघल वास्तुकलेशी जुळते. या मठाच्या गर्भगृहाभोवती (गर्भागृह) प्रदक्षिणा मार्ग बौद्ध आणि ख्रिश्चन चर्चप्रमाणे बांधलेला आहे. मंदिराच्या बाहेर अर्धवर्तुळाकार माथ्यावर नवग्रह मूर्ती बनवल्या आहेत.

मंदिराच्या शीर्षस्थानी सोन्याचा कलश ठेवला आहे. इतर घुमटांच्या वास्तूमध्ये इस्लामिक, राजपूत, बंगाल टेराकोटा आणि लिंगराज मंदिर शैलीची छटा दिसते. मंदिराच्या पूर्व आणि पश्चिम दोन्ही बाजूंचे प्रवेशद्वार ग्वाल्हेर किल्ल्यातील मनमंदिर प्रवेशद्वारासारखेच आहेत. यश आणि शक्ती दर्शवणाऱ्या गणेश आणि हनुमानाच्या आकृती त्यांच्यावर कोरल्या आहेत.