कोल्हापुर : कोल्हापुर (Kolhapur) खवय्यासाठी प्रसिध्द आहे. या शहरात स्वातंत्रदिन (Independence Day) आणि जिलेबी (Jalebi) हे  समीकरणच बनले आहे. विशेषता कोल्हापुरमध्ये रस्त्यारस्त्यांवर गल्ली- गल्लीत जिलेबीचे खूप मोठ्या प्रमाणात स्टॉल लावले जातात. हा एक मोठा राष्ट्रीय सण म्हणून जिलेबी सोबत साजरा करण्याची परंपरा कोल्हापूरमध्ये आहे. नेमकी काय आहे हे परंपरा जाणून घेऊया.

खरं तर कोल्हापुरात उत्तर भारतातले मोठे मल्ल कुस्तीच्या निमित्ताने येत होते. या मल्लांच्या आहारात  जिलेबीचे स्थान होते. पन्नास-साठ वर्षांपूर्वी रामचंद्र बाबाजी माळकर यांचे या कॉर्नरला हॉटेल होते. हे हॉटेल फक्त जिलेबीसाठी प्रसिद्ध होते. पैलवान म्हंटलं की  गरमागरम जिलेबीवर ताव मारायचे. पूढे जाऊन 15 ऑगस्ट, 26 जानेवारीला मोठमोठे जिलेबीचे स्टॉल लागू लागले. हळूहळू हा प्रकार शहर आणि ग्रामीण भागामध्ये पोहोचू लागला. गावागावात आणि शहरांमध्ये लाऊड स्पीकर वर देशभक्तीपर गीते लावून जिलेबीचा स्टॉलचा  मोहोल कोल्हापुरात रुजू लागला. कोल्हापुरात माळकर तिकटी हा परिसर तर जिलेबीसाठीच ओळखला जातो.

गेली  अनेक वर्ष कोल्हापुरात 15 ऑगस्ट आणि  26 जानेवारीला  खास पदार्थ म्हणजे जिलेबीला पसंदी दिली जाते.पहाटेपासून प्रत्येक गल्लीबोळात जिलेबीचे स्टॉल लागतात. श्रीमंतांपासुन कष्टकरी वर्गापर्यंत प्रत्येकजन जिलेबीची खरेदी करतो.

झलाबिया ते जिलेबीचा प्रवास

इसवीसनाच्या तिसऱ्या शतकात झेनोबिया या पामिरा साम्राज्याच्या साम्राज्ञीनं वसवलेल्या हलाबिया आणि झलाबिया या दोन जुळ्या शहरांशी मिळतंजुळतं असं जिलेबीचं नाव आहे. एक संदर्भ असाही मिळतो की झलाबिया या शहरातल्या एका मिठाईवाल्याला वेगवेगळे प्रयोग करण्याची आवड होती, त्यातून जिलेबीची निर्मिती झाली. एकदा त्यानं आंबवलेल्या मैद्याच्या पिठात अंडी फोडून घातली व ते मिश्रण फेटून तुपात कुरकुरीत, जाळीदार वडे तळले व त्यांवर मध व सुका मेवा घालून गोड पदार्थ तयार केला. हा पदार्थ सर्वांना आवडला. त्या मिठाईवाल्यानं त्या पदार्थाला शहराचंच नाव देऊन टाकलं : झलाबिया! इथून जिलेबीच्या निर्मितीचा प्रवास सुरू होत गेला. पुढं तेराव्या शतकात नलराजानं लिहिलेल्या पाककृतींच्या पुस्तकातसुद्धा या पदार्थाचा उल्लेख आढळतो.

अशी रूजली भारतात जिलेबी

इराणचा मोहंमद हसन याच्या ‘पाकखाना’ या पुस्तकातसुद्धा जिलेबी ही पाककृती आढळते. पंधराव्या शतकात जिनासूर नावाचे एक जैन लेखक होऊन गेले. त्यांच्या एका पुस्तकातल्या वर्णनानुसार, एका श्रीमंत व्यापाऱ्याच्या घरी दिलेल्या मेजवानीत जिलेबी या पदार्थाचा उल्लेख आहे. मात्र, त्यात त्या पदार्थाचं नाव ‘कुंडलिका’ असं आहे. ‘सुधा कुंडलिका’ असाही एक उल्लेख संस्कृत भाषेत आहे. यातल्या ‘सुधा’ या शब्दाचं नातं ‘सुधारस’ या गोड पदार्थाशी जुळतं. सुधारस म्हणजेच लिंबाच्या रसाचा वापर करून तयार केलेला साखरेचा पाक. रमजानच्या महिन्यात गरिबांना हा पदार्थ पूर्वी वाटला जायचा. व्यापारानिमित्त पर्शियन व्यापारी भारतात आले असता त्यांनी जिलेबी भारतात आणली असंही म्हटलं जातं. गुलाबजामसुद्धा पर्शियन व्यापाऱ्यांनीच भारतात आणला आहे हे उल्लेखनीय.

अशी ख्याती असणारी ही जिलेबी कोल्हापुरातील माळकर तिकटी या ठिकाणी बारमाही मिळते. त्याचबरोबर सांगली जिल्ह्यातील कुंडल या गावात ही जिलेबी बारमाही मिळते. विशेषता तुपातली जिलेबी खाण्याचे शौकीन कोल्हापूर आणि सांगली जिल्ह्यात पाहायला मिळतात. कोल्हापूरला कधी आलात की नगरपालिकेच्या बाजूला माळकर यांचे जिलेबीच्या दुकानात गरमागरम जिलेबीचा आस्वादही चाखायला मिळेल. अशा या पिवळ्या आणि नारंगी रंगाच्या जिलेबीचे कोल्हापूरात स्टाॅल गजबजून गेले आहेत.