सोलापूर : श्री सिद्धरामेश्वर महाराजांचे आराध्य दैवत श्री कपिलसिद्ध मल्लिकार्जुनाचे प्राचीन भग्नावस्थेतील मंदिर भुईकोट किल्ल्यात आहे. हा किल्ला पुरातत्व खात्याच्या ताब्यात आहे. कुडल संगम येथील मंदिराप्रमाणे याही मंदिराचा पुरातत्त्वशास्त्रीय पद्धतीने जिर्णोद्धार झाल्यास भाविक व पर्याटकासाठी ते आकर्षण ठरणार आहे.

श्री सिद्धरामेश्वरांनी सोलापूर हे ‘अभिनव श्रीशैल ‘ म्हणून त्याकाळी प्रसिद्धीस आणले. श्रीशैल यात्रा करून सोलापुरात आल्यावर त्यांनी आपल्या परमदेवतेच्या म्हणजे श्री मल्लिकार्जुनाच्या सुंदर मंदिराची निर्मिती केली. या मंदिराचे संपूर्ण वर्णन सिद्धरामेश्वराचे समकालीन कवी राघवांक यांनी आपल्या पुराणकाव्यामधून केले आहे. या मंदिरामध्ये स्वतः सिध्दरामेश्वरांनी स्वहस्ते शिवलिंगाची प्रतिष्ठापना केली. या मंदिराचे नाव श्री कपिलसिध्द मल्लिकार्जुन मंदिर असे ठेवले. तत्कालिन नियमांमुळे सुरक्षेच्या किल्ल्यात दर्शनासाठी जाण्यास भाविकांवर निर्बंध येऊ लागल्याने त्याकळी हे मंदिर बाळीवेस येथे स्थलांतरित करण्यात आले.

सध्या किल्ल्यात अवशेषरुपाने मंदिर शिल्लक आहे. या अवशेषांचा पुरात्त्व खात्याकडून कुडलसंगम येथील मंदिराप्रमाणे जिर्णोद्धार होणे आवश्‍यक आहे. या मंदिराची बैठक नक्षत्राकृती असून मंदिरात प्रवेश करण्यासाठी पायऱ्या आहेत. सभामंडपात दोन्ही बाजूस बसण्यासाठी कक्षासने आहेत. त्यावर अर्धवट कोरीव नक्षीकाम केलेले सुरेख खांब आहेत. अगदी समोरील बाजूस तळघरयुक्त गर्भगृह आहे. या गर्भगृहात उतरण्यासाठी एका बाजूस छोटीशी ओवरी आहे. परंतु आता पृष्ठभागावरील दगडी तुळईच्या झरोक्‍यातून शिवलिंगाचे दर्शन घ्यावे लागते. या मंदिराच्या संपूर्ण बाह्य भिंतीवर तुरळक प्रमाणात सुरसुंदरीचे शिल्पे, विविध व्यालशिल्पे, नागशिल्पे, विविध फुलांचे शिल्पे रेखाटलेली आहेत. काही प्रमाणात कामशिल्पेही शिल्पकारांनी साकारलेली आहेत. श्री कपिलसिद्ध मल्लिकार्जुन मंदिरास अनेकांकडून देणग्यांचा वर्षाव झालेला आहे. त्यात देवगिरीचे यादव, कदंब राजे आणि त्यांचे अधिकारी, मोठे व्यापारी, श्रीमंत सावकार अशा अनेक विविध वजनदार मंडळीकडून गावे, शेततळे वगैरे इनामे मिळाली आहेत. त्या सर्व घटनांची नोंद अनेक ठिकाणी सापडलेल्या शिलालेखातून करण्यात आलेली आहे.

ऐतिहासिक ठेवा विविध वस्तूसंग्रहलयात

किल्ला बांधण्यापूर्वीचे हे चालुक्‍यकालीन मंदिर असून येथे एक नंदीची मूर्ती, एक पद्मावती देवीची मूर्ती, दोन मोठे शैव द्वारपाल, दोन हळ्ळे कन्नड लिपीतील महत्वपूर्ण शिलालेख सापडले. पण शिवलिंग मात्र आढळले नाही. मिळालेले दोन शिलालेख व दोन मोठे शैव द्वारपाल संरक्षित करण्याच्या हेतूने मुंबईच्या रॉयल एशियाटिक सोसायटीच्या स्वाधीन करण्यात आले आहेत. तर शैवद्वारपाल व शिलालेख मुंबई येथील प्रिन्स आँफ वेल्स म्हणजे सध्याचे श्री छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तूसंग्रहालयाच्या निर्मितीनंतर त्यांच्याकडे सोपविण्यात आले आहेत. तर पद्मावती देवीची मूर्ती चंदीगडच्या वस्तूसंग्रहालयात सुरक्षित आहे.

श्री सिद्धरामेश्वर निर्मित कपिलसिद्ध मल्लिकार्जुन मंदिर भुईकोट किल्यात आहे. या मंदिराचे जतन व संवर्धन शास्त्रीय पद्धतीने होणे आवश्‍यक आहे. कुडल- संगमच्या मंदिराप्रमाणे या मंदिराची पुनर्बांधणी झाल्यास भाविक व पर्यटकांसाठी धार्मिक पर्यटनासाठी प्रेक्षणिय स्थळ तयार होईल.

- नितीन अणवेकर,इतिहास अभ्यासक, सोलापूर