चांदोली राष्ट्रीय उद्यानात (Chandoli National Park) २३ मे रोजी झालेल्या प्राणी गणनेत दोन साळिंदर (Wildlife Indian Porcupine) आढळले आहेत. मिरजेजवळील दंडोबा डोंगर (Dandoba Dongar) रांगांतही या प्राण्याचे अस्तित्व दिसून आले आहे. जिल्ह्यात नदीकाठी शेतशिवारातही साळिंदर दिसून येते. त्याचा अधिवास असा विविध भागांत आढळतो. जंगल, शेती, शहरी भागाजवळ बागांत जमिनीत बीळ करून राहणाऱ्या साळिंदराबद्दल नेहमीच सर्वसामान्यांना उत्सुकता राहिली आहे. त्याच्याविषयी...

साळिंदर या प्राण्याविषयी सामान्य समज असा आहे की, तो आपल्या शरीरावरील काटे फेकून मारतो! मात्र तसे अजिबात नसते. या प्राण्याच्या पाठीवर जे केस असताना ते मानेकडे काळ्या रंगाचे असतात, तर पाठीवर आणि शेपटीजवळ काळ्या-पांढऱ्या रंगाचे असतात. साळिंदराची खासियत म्हणजे त्याचे केस एकत्र जुळतात आणि त्यापासून आतून पोकळ असणारे काटे तयार झालेले आहेत. हे काटे त्याच्या त्वचेत अतिशय सैलशीर असतात. त्या काट्यांची लांबी १२ ते ५१ सेंटिमीटर लांब असू शकते. पाठीच्या खालील बाजूस शेपटीजवळ असलेले काटे कठीण असतात, ज्यांचा वापर संरक्षणासाठी होतो.

हल्ला परतवणारा

एखाद्या प्राण्याने शिकारीसाठी हल्ला केला, तर साळिंदर शेपटीजवळचा भाग हलवून तेथील काट्यांचा सळसळ आवाज काढते. हा त्या शिकारी प्राण्याला ‘वॉर्निंग कॉल’ असतो. त्यानंतरही शिकारी मागे हटला नाही,

तर साळिंदर वेगाने उलट दिशेने त्या प्राण्याच्या अंगावर धावत जाऊन धडक देताना आदळते. कठीण काटे त्या प्राण्याच्या अंगात घुसतात. साळिंदर असाच स्वतःचा बचाव करते. हे निघालेले काटे काही दिवसांनी पुन्हा उगवतात.

प्रजनन

हा प्राणी वर्षभर प्रजनन करतो. एकावेळी एक ते दोन पिलांना जन्म देतो. नर-मादी मिळून त्या पिलांचे संगोपन करतात. ते समूहाने राहतात आणि निशाचर आहेत.

उंदीर कुळातील

नेचर कॉन्झर्व्हेशन सोसायटीचे अमोल जाधव सांगतात, ‘‘साळिंदर हा उंदराच्या कृदंत कुळातील असल्याने त्याचे समोरील चार दात लांब व धारदार असतात. एकमेकांवर घासून ते धारदार झालेले असतात. ते उंदरासारखे सतत कुरतडत राहतात. पूर्ण वाढलेल्या साळिंदराची लांबी ७० ते ९० सेंटिमीटर असते. शेपूट ८ ते १० सेंटिमीटर असते. साळिंदर कधीही काटे फेकून मारत नाही. ते झाडांच्या मुळ्या, कंद, धान्य, कीटक, सरपटणारे प्राणी आदी खाऊन जगते.’’

शेड्युल वनमध्ये स्थान

भारतीय वन्यजीव कायदा १९७२ नुसार साळिंदरला अनुसूची एक मध्ये स्थान दिले आहे. त्याची शिकार केल्यास कारावासाची शिक्षा होऊ शकते. त्याच्याकडून पिकाचे नुकसान झाल्यास तर पिकाची भरपाई देण्याची कोणतीही तरतूद नाही, असे नाही मानद वन्यजीव रक्षक अजितकुमार पाटील यांनी सांगितले.