डॉ. अविनाश भोंडवे

प्रवासाला जाण्याचा निर्णय घेण्यापूर्वी आपल्या आरोग्याची तपासणी डॉक्टरांकडून करून घ्यावी. प्रवासात आपली तब्येत बिघडली तर तुम्हाला त्रास होतो तो वेगळाच, पण तुमच्यासोबत असलेले तुमचे कुटुंबीय आणि मित्र-परिवार यांच्या आनंदावर विरजण पडू शकते.

आजच्या भारतीय जीवनशैलीत पर्यटन हा एक महत्त्वाचा हिस्सा बनला आहे. कधी कामानिमित्त, तर कधी केवळ उन्हाळ्यातली किंवा दिवाळीची सुट्टी एन्जॉय करण्याच्या निमित्ताने छोट्या-मोठ्या सहली काढण्याकडे भारतीयांचा कल वाढत आहे.

पर्यटक केवळ देशांतर्गत सहलीवरच भर देतात असे नव्हे, तर विदेशात सुट्टी व्यतीत करणाऱ्या भारतीयांच्या प्रमाणातही मोठी वाढ झाल्याचे दिसून येते.

एकेकाळी फक्त श्रीमंतांचीच सद्दी समजला जाणारा परदेश प्रवास आता मध्यमवर्गीयांच्या आवाक्यात आला आहे.

या प्रवासासाठी पासपोर्ट-व्हिसापासून ऑफिसमधल्या रजेपर्यंत आणि कुठले ‘एक्झॉटिक’ कपडे घालायचे इथपासून, परदेशात कुठे काय बघायचे, काय खायचे आणि काय विकत घ्यायचे, इथपर्यंतच्या सर्व गोष्टींची जय्यत तयारी, अगदी डोळ्यात तेल घालून केली जाते.

मात्र या धबडघ्यात एका गोष्टीकडे दुर्लक्ष होते, ते म्हणजे पर्यटन काळातील आपल्या आरोग्याची काळजी.

पर्यटनपूर्व आरोग्य तपासणी

प्रवासाला जाण्याचा निर्णय घेण्यापूर्वी आपल्या आरोग्याची तपासणी डॉक्टरांकडून करून घ्यावी. प्रवासात आपली तब्येत बिघडली तर तुम्हाला त्रास होतो तो वेगळाच, पण तुमच्यासोबत असलेले तुमचे कुटुंबीय आणि मित्र-परिवार यांच्या आनंदावर विरजण पडू शकते.

अशावेळेस संपूर्ण प्रवास रद्द करून परत घरी परतण्याची वेळ येऊ शकते. केवळ परदेशप्रवासातच नाही, तर देशांतर्गत पर्यटनामध्येसुद्धा ही गोष्ट महत्त्वाची असते.

पन्नाशी उलटलेल्या व्यक्तींनी आपला रक्तदाब, रक्तातील साखर, हिमोग्लोबिन तपासून घ्यावे.

अतिशय दुर्गम किंवा पहाडी प्रदेशात जायचे असेल, तर फुप्फुसांची आणि श्वासोच्छ्वासाची तपासणी करावी.

लडाख, मानस सरोवर, अमरनाथ किंवा अरुणाचल प्रदेश अशा ठिकाणी गेल्यावर अनेकदा श्वासोच्छ्वासाचा गंभीर त्रास उद्‍भवू शकतो.

प्रवासात जर खूप उंचावर चढायचे असेल, तर पन्नाशी उलटलेल्या व्यक्तींनी हृदयविकार तज्ज्ञाकडून ईसीजी,

स्ट्रेस टेस्ट करून घ्यावी. वैष्णोदेवीसारख्या ठिकाणी जिथे खूप पायऱ्या चढाव्या लागतात, तिथे हृदयविकाराचा झटका येऊन दुर्घटना घडत असतात. त्यामुळे आधीच तपासणी केलेली बरी.

तुमच्या आजारांविषयी तुमच्या फॅमिली डॉक्टरला माहिती असते. त्यामुळे या आजारांच्या प्रतिबंध उपायांची माहिती व तुम्हाला आवश्यक औषधांची यादी डॉक्टरकडून घ्यावी.

लसीकरण

कोणत्याही देशामध्ये काही भागात काही संसर्गजन्य आजार आढळत असतात, अगदी भारतातदेखील.

या आजारांपासूनच आपला बचाव आधीच व्हावा, म्हणून योग्य ते लसीकरण करून घ्यावे. त्यासाठी आपण जाणार आहोत त्या देशात किंवा प्रदेशात, त्यावेळेस एखाद्या आजाराची साथ चालू आहे का? याची माहिती घ्यावी.

आफ्रिकन सफारीसाठी जाताना मलेरिया, डेंग्यू; अमेरिकेतील काही राज्यांमध्ये श्वसनसंस्थेचे आजार, इन्फ्लुएंझा तर काही ठिकाणी टायफॉईडची साथ असते.

त्याकरिता परदेशी जाताना किंवा देशांतर्गत प्रवास करताना- हिपॅटायटिस ए, हिपॅटायटिस बी, टायफॉईड आणि पॅराटायफॉईड, मेनिंगोकॉकल डिसीज, यलो फीवर, रेबीज, जॅपनीज एन्केफेलायटिस अशा आजारांच्या लशी त्या त्या देशातील आजारांनुसार घ्याव्या लागतात.

लसीकरणानंतर त्या आजाराची प्रतिकारशक्ती शरीरात निर्माण व्हायला साधारणतः दोन ते तीन महिनेही लागतात. त्यामुळे प्रवासाच्या चार ते सहा महिने आधी लसीकरण करून घ्यावे. अन्यथा त्या लशींचा परिणामच सुरू न झाल्याने त्या निरुपयोगी ठरतात.

काही देशांत विशिष्ट आजारांचे लसीकरण अनिवार्य असते. आपण त्या लशी घेतल्याचे त्या लशीच्या बॅच नंबरसह नोंदवलेले डॉक्टरांचे सर्टिफिकेट घेणे अनिवार्य असते.

उदाहरणार्थ, आफ्रिकन देशांमध्ये जाण्याअगोदर यलो फीवर लस, तर सौदी अरेबियाला हज यात्रेसाठी जाताना पोलिओ व मेनिन्गोकॉकल लस आणि त्यांचे सर्टिफिकेट असावे लागतेच.

आवश्यक औषधे

प्रवासाला जाताना औषधांचा एक वेगळा डबा न्यावा. त्यात तीन प्रकारची औषधे असावीत.

नेहमी चालू असलेली औषधे, उदा. रक्तदाब, मधुमेह, संधिवात वगैरे.

एखादा साधाच त्रास वरचेवर होत असेल, तर त्यासाठी आवश्यक असलेली औषधे. औषधांची यादी तुमच्या फॅमिली डॉक्टरकडून घ्यावी.

याशिवाय सर्दी, खोकला, ताप, अंग दुखणे, उलटी, मळमळ, जुलाब, गाडी लागणे, डोके दुखणे, छातीत जळजळणे, चक्कर येणे अशा प्रकारच्या साध्या पण प्रवासात हमखास होणाऱ्या त्रासांसाठी असलेली औषधे डॉक्टरांना विचारून जवळ ठेवावीत.

प्रवासामध्ये खरचटले, कापले, जखम झाली तर प्रथमोपचारासाठी औषधे, बँडेज, जखम स्वच्छ करण्यासाठी लागणारी औषधे, मलम, कापूस जवळ ठेवावे.

ही सर्व औषधे नेण्यासाठी एमबीबीएस डॉक्टरांच्या लेटरपॅडवर त्यांची सही, शिक्का असलेले प्रिस्क्रिप्शन आवश्यक असते. ही औषधे प्रिस्क्रिप्शनशिवाय तशीच नेली, तर कदाचित तुम्हाला विमानतळावरच रोखले जाऊ शकते.

भारतातच ही औषधे लगेजच्या यादीत जाहीर करावी लागतात. परदेशात भारताप्रमाणे कुठल्याही मेडिकलमध्ये जाऊन हवी ती औषधे खरेदी करता येत नाहीत. ती खूप महागही पडतात. त्यामुळे भारतातून निघतानाच ही औषधे सोबत ठेवावीत.

या औषधांमध्ये नार्कोटिक्सयुक्त औषधे नसावीत, कारण अनेक देशांत ती बेकायदेशीर ठरवली जातात. या औषधांची बॅग तुम्ही प्रवासात जवळ बाळगावीत.

कारण अनेकदा औषधे घेतलेली असतात, पण सिटी टूर करताना औषधांची बॅग रूमध्ये राहून जाते किंवा बसच्या सामानाच्या कप्प्यात राहते आणि वेळेवर काहीच मिळत नाही.

लहान मुलांची काळजी

लहान मुलांच्या बाबतीत त्यांचे लसीकरणाच्या नोंदी असलेले कार्ड सोबत असायलाच हवे. मोठ्यांप्रमाणेच लहान मुलांची औषधे बालरोगतज्ज्ञांकडून सही करून घेतलेल्या प्रिस्किप्शनसह सोबत बाळगावी.

कृत्रिम दुधाची पावडर, पॅसिफायर सोबत बाळगावे. विमान आकाशात उडताना तसेच विमानाचे लँडिंग होताना बाळाच्या तोंडात पॅसिफायर द्यावे, त्याच्या कानात इअर प्लग्ज ठेवावेत. परदेशात प्रवास करताना चाइल्ड सेफ्टी सीटचा वापर करावा.

गरोदर स्त्रियांची काळजी

भारतातील विमान कंपन्या गरोदर स्त्रियांना गर्भावस्थेचे साधारणपणे ३२ आठवडे (आठ महिने) पूर्ण झाले असल्यास हवाई प्रवास नाकारतात. काही कंपन्या ३५ आठवड्यांपर्यंत परवानगी देतात.

सात महिने पूर्ण झालेल्या गरोदर स्त्रीला विमान आकाशात असताना प्रसूतीवेदना सुरू झाल्या, तर मोठा बाका प्रसंग निर्माण होतो. त्यामुळे त्याबाबत यथायोग्य नियोजन करावे.

परदेशप्रवास करताना लागणारा दीर्घ काळ लक्षात घेतला तर २४ ते ४८ तासांचा हवाई प्रवास गरोदर स्त्रीला आणि तिच्या पोटातील बाळाला धोकादायक ठरू शकतो, त्यामुळे साधारणतः सहाव्या महिन्यानंतर विमानप्रवास टाळावा.

देशांतर्गत प्रवासाबाबतीतही रेल्वे किंवा बसचा दीर्घकालीन प्रवास आठव्या महिन्यानंतर टाळणे श्रेयस्कर ठरते.

आहाराबाबत महत्त्वाच्या गोष्टी

देशातील अथवा परदेशातील प्रवासात जेवणाअगोदर हात स्वच्छ धुवायला विसरू नये. अन्यथा त्यातूनच जंतूसंसर्ग होऊ शकतो. सर्दी, खोकल्याचे आणि पोटाचे आजार त्यामुळेच होतात.

सहसा शिजवलेले ताजे अन्न खावे. परदेशात मासे आणि सॅलड खाणे टाळावे. कारण भारतीयांना या खाद्यपदार्थांमुळे अंगावर पुरळ उठण्याचा, तसेच पोट बिघडण्याचा त्रास होऊ शकतो. आइस्क्रीम आणि दुधाचे पदार्थ टाळावेत. रस्त्यावरचे अन्न खाऊ नये.

पाणी पिताना मिनरल वॉटरचा आग्रह धरावा. पोहण्याच्या तलावातच पोहावे, इतरत्र पोहणे टाळावे. प्रवासादरम्यान पोहायची तयारी असेल तर आपला स्वतःचा कॉस्च्युम बाळगावा, तलावावर ठेवलेले कपडे वापरू नयेत.

गाडी लागण्याची समस्या

अनेकांना बसमध्ये, बोटीत, विमानात बसल्यावर उलट्या व्हायला लागतात. याला मोशन सिकनेस म्हणतात. असा त्रास होत असेल, तर प्रवासाआधी तीन तास आहार घ्यावा. प्रवासादरम्यान हलके अन्न घ्यावे.

प्रवासात मद्यपान, शीतपेये टाळावीत. हवाई प्रवासादरम्यान वाचन करणे किंवा टीव्ही, व्हिडिओ पाहणे यामुळे काहींना गरगरल्यासारखे होते आणि उलट्या होतात.

शक्य असल्यास सीट मागे सरकवून रेलून बसावे. विमानातील हवेचा ब्लोअर सुरू ठेवावा.

हवाई प्रवासात काहींचे कान दुखतात आणि कानात आवाज येतात. त्याकरिता विमान आकाशात झेपावण्यापूर्वी आणि लँडिंग करण्यापूर्वी पाणी पिणे, गिळणे, चुईंगम खाणे किंवा वारंवार तोंड उघडण्याची क्रिया करावी.

तोंड बंद ठेवून, नाक बंद ठेवून, नाकाद्वारे श्वास बाहेर सोडण्याचा प्रयत्न करावा.  नाक बंद असेल तर नेझल स्प्रेचा वापर करावा. सर्वसाधारण इअर प्लग्सपेक्षा फिल्टर्ड इअरचा वापर करावा. प्रवासाला निघताना ते बरोबर घ्यायला विसरू नये.

काही जणांना पायांच्या रक्तवाहिन्यांत रक्ताच्या गुठळ्या (थ्रॉम्बोसिस) होण्याची शक्यता असते. हा त्रास गंभीर ठरू शकतो. या प्रवासाच्या आधी असा त्रास झालेला असेल, तर डॉक्टरांच्या सल्ल्याने अ‍ॅस्प्रिन घ्यावे. सपोर्ट स्टॉकिंग्ज व सॉक्सचा वापर करावा.

विमानाच्या खुर्चीत बसल्यावर पाय सतत ताणून सरळ करणे, गुडघे ताठ करणे, तळपाय, पायाची बोटे, गुडघे हलवत राहणे असे व्यायाम करावेत.

दर तासाला पाच मिनिटांसाठी टॉयलेटपर्यंत फिरून यावे, भरपूर पाणी प्यावे, सैल कपडे घालावेत. विमानातल्या प्रवासात शूज घालणे टाळावे. पाय दुमडून बसू नये.

भारतात काढलेला आरोग्यविमा परदेशात आजारी पडल्यास उपयोगी नसतो. साहजिकच बऱ्याच विमा कंपन्यांनी पर्यटनाच्या दृष्टीने, अगदी पाच दिवसांइतक्या कमी कालावधीचा आरोग्यविमा उपलब्ध केला आहे. त्याचा वापर करावा.

दुर्दैवाने परदेशात इस्पितळात दाखल होण्याची वेळ आलीच, तर अतिरिक्त आर्थिक बोजा पडणार नाही. आंतरराष्ट्रीय प्रवासी आरोग्यविम्याचा वापर जरूर करावा.

दीर्घकालीन आजारांसाठी विमा घेताना, आधीपासून असलेले आजार आणि त्रास त्यात प्रामाणिकपणे नमूद करावेत.

नेहमीच्या पठडीपेक्षा वेगळा आनंद मिळवण्यासाठी, काही तरी वेगळे अनुभवण्यासाठी किंवा रिलॅक्स होण्यासाठी पर्यटन केले जाते. आरोग्याबाबत त्यात काळजी घेतल्यास हा आनंद अबाधित राहू शकतो.

-----------------