प्रसाद कानडे

Indian Railway : वाफेच्या इंजिनपासून सुरू झालेला भारतीय रेल्वेचा प्रवास आता बुलेट ट्रेनच्या उंबरठ्यावर येऊन पोचला आहे. १६ एप्रिल १८५३ साली देशात पहिली प्रवासी रेल्वे धावली. ते आजतागायत (कोरोनाचा काळ व १९७४ साली झालेला संप वगळता) अव्याहतपणे धावत आहे.

या १७१ वर्षांत भारतीय रेल्वेने अनेक स्थित्यंतरे पाहिली. ब्रिटिशकाळात व्यापारासाठी व सैन्याच्या वाहतुकीसाठी भारतात रेल्वे सुरू झाली, पण आता मात्र देशांतर्गत वाहतुकीचे सर्वांत मोठे व प्रभावी माध्यम ठरले आहे. रेल्वेच्या या रोमांचकारी प्रवासाचा हा आढावा

भारतीय रेल्वेची रंजक सफर

• भारतात पहिली रेल्वे चेन्नई येथे १८३६ साली धावली. मात्र ही प्रवासी रेल्वेगाडी नव्हती. ‘रेडा हिल’ असे याचे नाव होते. त्यातून मालाची वाहतूक होत.

• १८५२ साली रेल्वेमार्ग बांधून झाल्यावर याच वर्षी इंग्लंडहुन वाफेवर धावणारे इंजिन मुंबईत दाखल झाले.

• ‘लॉर्ड फॉकलंड’ हे त्या इंजिनाचे नाव ठेवण्यात आले.

• १६ एप्रिल १८५३ साली देशात पहिली प्रवासी रेल्वे बोरीबंदर ते ठाणे (३४ किलोमीटर) दरम्यान धावली.

• ‘सिंध’, ‘सुलतान’ व ‘साहेब’ या नावाची तीन इंजिने जोडण्यात आली.

• बोरीबंदर ते ठाणे हे अंतर कापण्यासाठी ५७ मिनिटे लागली.

• अशा रीतीने भारतात प्रवासी रेल्वेच्या युगास प्रारंभ झाला.

रेल्वेचा प्रवास हा सुसाट

• १९५५ मध्ये लाकडी डब्यांचे रूपांतर लोखंडी डब्यांत करण्याचे ठरले.

• त्यानुसार स्विझर्लंड येथून डब्याचे शेल (प्रोटोटाइप )आणण्यात आले.

• १९६२ मध्ये चेन्नईजवळच्या ‘आयसीएफ’ रेल्वे कोच फॅक्टरीत त्या प्रोटोटाइपनुसार डब्याचे उत्पादन झाले. त्यालाच ‘आयसीएफ’ डबे म्हणून ओळखले जातात

• याचवेळी पॅसेंजर दर्जाच्या गाड्यांना एक्स्प्रेस दर्जा दिला.

• १ मार्च १९६९ मध्ये देशात पहिली ‘राजधानी एक्स्प्रेस’ दिल्ली ते हावडा दरम्यान धावली. ही भारतातील पहिली सुपरफास्ट ट्रेन ठरली.

• ‘राजधानी’मुळे भारतीय रेल्वे फास्टट्रॅकवर आली.

• १९८६मध्ये भारतीय रेल्वेत संगणकीकृत आरक्षण तिकीट प्रणालीला सुरुवात. दिल्ली येथे पहिले तिकीट देण्यात आले.

• १९८८ मध्ये देशात ‘शताब्दी एक्स्प्रेस’ सुरू झाली. पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या १००व्या जयंती निमित्ताने ही सेवा सुरू झाली.

• नवी दिल्ली ते ग्वालियरदरम्यान पहिली शताब्दी एक्स्प्रेस धावली.

• २००६ मध्ये तत्कालीन रेल्वेमंत्री लालूप्रसाद यादव यांच्या संकलपनेवरून ‘गरीब रथ’ची सेवा सुरू झाली.

• २००९-१० मध्ये ‘दुरांतो एक्स्प्रेस’ सुरू झाली. नवी दिल्ली ते सेलदाह दरम्यान ही सेवा सुरू झाली.

• १८ फेब्रुवारी २०१९ रोजी भारतीय रेल्वे ‘वंदे भारत एक्स्प्रेस’च्या निमित्ताने एका वेगळ्या टप्प्यावर पोहचली. या दिवशी वाराणसी ते नवी दिल्लीदरम्यान देशातील पहिली ‘वंदे भारत एक्स्प्रेस’ धावली.

घोडे जोडून धावत होती ट्राम

• ९ मे १८७४ मध्ये कुलाबा ते पायधुनी दरम्यान पहिली ट्राम धावली. यासाठी दोन घोड्यांचा वापर झाला.

• ७ मे १९०७ मध्ये विजेवर धावणारी ट्रामची सेवा सुरू झाली.

• सप्टेंबर १९२०मध्ये डबलडेकर ट्रामची सेवा सुरू झाली.

• १९५२च्या काळात मुंबईत बेस्टलादेखील चांगला प्रतिसाद मिळू लागला.

• १९५३पासून ट्रामची सेवा कमी करण्याचा निर्णय घेतला.

• ३१ मार्च १९६४ साली मुंबईत शेवटची ट्राम धावली.

इतिहासाच्या पाऊलखुणा

• आतासारखे तेव्हादेखील पुरुष प्रवासी महिलांच्या डब्यात घुसत, तेव्हा रेल्वे अशा प्रवाशांना २० रुपयांचा दंड करीत.

• १८५४ साली रेल्वेत ‘मासिक पास’ला सुरुवात झाली.

• रेल्वे प्रवासासाठी २४ नियम तयार करण्यात आले.

• रेल्वेचा डबा हा लाकडी होता.

भारतीय रेल्वेची पूर्वपीठिका

• १८४० च्या दशकाच्या अखेरीस इंग्लंड मध्ये भारतात एक प्रायोगिक रेल्वे सुरू करण्याचे ठरले.

• १४ नोव्हेंबर १८४९ रोजी इंग्लंडमधील अभियंत्यांनी भारतात रेल्वे सुरू करण्याची जवाबदारी जेम्स जॉन बर्कले यांच्यावर सोपवली.

• १७ ऑगस्ट १८४९ साली जीआयपी रेल्वे (ग्रेट इंडियन पेनीन्सुला रेल्वे) व ईस्ट इंडिया कंपनी यांच्यात बोरीबंदर - ठाणे दरम्यान रेल्वेमार्ग बांधण्याचा करार झाला.

• ७ फेब्रुवारी १८५० रोजी एका जहाजातून बर्कले यांचे मुंबईत आगमन.

• रेल्वे सुरू करण्यापूर्वी रेल्वेमार्ग तयार करणे गरजेचे असल्याने मुंबईजवळच्या भौगोलिक परिस्थितीचा अभ्यास सुरू केला.

• १८५० मध्ये बोरीबंदर ते ठाणे हा ३४ किलोमीटर लांबीचा रेल्वेमार्ग सुरू करण्याचा निर्णय झाला.

• मुंबई व जवळच्या परिसरातील मजुरांना हाताशी धरून रेल्वेमार्ग टाकण्याच्या कामाला सुरुवात झाली.

• १८५२ अखेर ३४ किलोमीटरचा मार्ग पूर्ण झाला.

• यालाच ग्रेट इंडियन पेनीन्सुला रेल्वे म्हणून ओळखले जाऊ लागले. ही देशातील पहिली खासगी रेल्वे कंपनी ठरली.

तीन दर्जाची तिकीटे

• प्रथम श्रेणीचा डबा : पांढऱ्या रंगाचा

• द्वितीय श्रेणीचा डबा : खाकी रंगाचा

• तृतीय श्रेणीचा डबा : गडद लाल रंगाचा