- औनिष्का लोध, हेड ऑपरेशंस - हाईड्रा, वरेण्यं क्लाउड

भारताच्या डिजिटल उत्क्रांतीच्या सतत विकसित होणाऱ्या वातावरणा (लँडस्केप)मध्ये विशेषत: आयटी क्षेत्रात, बिगर शहरी भागांत महिला कामगारांचे प्रतिनिधित्व वाढत आहे. महानगरांमध्ये रिअल इस्टेटच्या किमतीत प्रचंड वाढ झाल्यामुळे व्यवसाय प्रक्रिया आउटसोर्सिंग (बीपीओ-BPO) स्थापन करण्यासाठी टियर 2 आणि 3 शहरे एक फायदेशीर स्थान म्हणून वेगाने उदयास येत आहेत. वरील बाबीच्या जोडीने गुंतवणुकीचा कमी खर्च आणि स्थानिक कलागुणांची उपलब्धता यामुळे महिलांना या संधीचा फायदा घेण्यासाठी एक मजबूत कारण बनत आहे. खरे तर, सुधारित पायाभूत सुविधा आणि सामाजिक सुरक्षा, देशातील बिगर शहरी भागांत आयटी क्षेत्रात महिलांना भरभराट करण्यासाठी आवश्यक असणारी व्यवसाय परिसंस्था तयार करीत आहेत.

या वाढत्या लोकप्रतिनिधीत्वाला अनेक घटक कारणीभूत ठरले आहेत. यामध्ये महिलांना प्रोत्साहित करण्यासाठी अनुकूल धोरणे आखणाऱ्या करणाऱ्या कंपन्या, संगणक विज्ञान आणि आयटी संबंधित अभ्यासक्रम पुरवणारी अधिक महाविद्यालये, नेतृत्वाच्या भूमिकांत अधिक महिला आणि महिलांना रात्रीच्या शिफ्टमध्ये काम करण्यास सक्षम करणारी अनुकूल राज्य सरकारची धोरणे यांचा समावेश आहे. या सर्व घटकांमुळे उद्योगात महिला कामगारांचे एकूण प्रतिनिधित्व सुमारे 36% पर्यंत वाढले आहे.

नवीनतम अहवालानुसार, टियर 2 आणि 3 शहरांमधील काही कंपन्यांमध्ये 50% महिला कर्मचारी आहेत. ही बाब म्हणजे, लिंग समावेशकता आणि आर्थिक सक्षमीकरणाकडे व्यापक सामाजिक परिवर्तनापेक्षा बरीच काही आहे. यामुळे ‘डिजिटल इंडिया‘ कथेला चालना देण्यात महिलांची अपरिहार्य भूमिका अधोरेखित होते.

बिगर शहरी बीपीओ (BPO) मध्ये महिलांचा वाढता सहभाग

अलीकडच्या वर्षांत एक उल्लेखनीय कल दिसून आला आहे आणि तो म्हणजे बिगर शहरी बीपीओमध्ये महिलांचा वाढता सहभाग. महिला व बालविकास मंत्रालयाच्या आकडेवारीनुसार, आता बिगर शहरी नसलेल्या बीपीओ केंद्रांमध्ये महिलांची संख्या सुमारे 40% आहे, जी मागील वर्षांच्या तुलनेत लक्षणीय वाढ आहे. हा कल, महानगरीय क्षेत्रांच्या पलीकडे महिलांसाठी विस्तारत असलेल्या संधी आणि त्यांची प्रतिभा आणि क्षमता यांची वाढती ओळख दर्शवितो.

शिक्षणाशी संबंधित अनेक घटक या प्रवृत्तीस चालना देत आहेत. तसेच, डिजिटल साक्षरता आणि व्यावसायिक प्रशिक्षण वाढविण्याच्या उद्देशाने असलेले पुढाकार महिलांना बीपीओ भूमिकेसाठी आवश्यक कौशल्ये आत्मसात करण्यास सक्षम करतात. शिवाय, बदलत्या सामाजिक निकषांसह बिगर शहरी भागात रोजगाराच्या संधी उपलब्ध झाल्याने महिलांना या क्षेत्रात करिअर करण्यास प्रोत्साहित केले गेले आहे.

स्थानिक अर्थव्यवस्था आणि समुदायांवर परिणाम

बीपीओमध्ये महिलांच्या सहभागाचे स्थानिक अर्थव्यवस्था आणि समुदायांवर दूरगामी परिणाम आहेत. रोजगाराच्या संधी निर्माण करून आणि घरगुती उत्पन्नास हातभार लावून महिला केवळ स्वत: चे सक्षमीकरणच करत नाहीत तर त्यांच्या प्रदेशात आर्थिक वाढीस देखील चालना देत आहेत. याव्यतिरिक्त, भारतातील आयटी क्षेत्रामध्ये अभिमानास्पद सर्वाधिक 30% महिला प्रतिनिधित्वासह आयटी सेवा, ग्राहक समर्थन आणि डेटा व्यवस्थापन यासारख्या महत्त्वपूर्ण क्षेत्रांमध्ये महिलांचे वर्चस्व स्पष्ट झाले आहे. तथापि, ही दरी कमी करण्यासाठी आणि कामगारांमधील समानतेला चालना देण्यासाठी लैंगिक समावेशकता वाढविण्याच्या उपाययोजनांची आवश्यकता आहे.

बिगर शहरी बीपीओ सेटिंग्जमध्ये महिलांसमोरील आव्हाने

बिगर शहरी नसलेल्या बीपीओ सेटिंग्जमध्ये, महिलांना सांस्कृतिक अडथळे, लिंग रूढी आणि संसाधनांमध्ये मर्यादित प्रवेश यांचा सामना करावा लागतो, त्यांच्या व्यावसायिक वाढीस अडथळा आणला जातो. सामाजिक अपेक्षांद्वारे करियरपेक्षा विवाह आणि कुटुंबाला प्राधान्य दिले जाते, तर अपुऱ्या शैक्षणिक संधी या आव्हानास अधिक गंभीर करतात. या अडथळ्यांवर मात करण्यासाठी सहाय्यक वातावरण निर्माण करण्याकरिता सरकारी आणि खाजगी भागधारकांच्या सहयोगी प्रयत्नांची आवश्यकता आहे. लैंगिक समावेशकता, शिक्षणाची उपलब्धता आणि कौशल्य विकासास प्रोत्साहन देणारे उपक्रम महत्त्वपूर्ण आहेत. याव्यतिरिक्त, पायाभूत सुविधेमध्ये सुधारणा करणे आणि ग्रामीण भागात संसाधनांच्या संधी वाढविणे या बाबी महिलांना कामात प्रगती करण्यास सक्षम बनवू शकतात, ज्यामुळे त्यांना सामना करावे लागणारे अडथळे असूनही त्यांची व्यावसायिक प्रगती सुलभ होते.

लिंग समावेशाला प्रोत्साहन – धोरणे आणि पुढाकार

लैंगिक समावेशाला चालना देण्यासाठी आणि कामगारांमध्ये महिलांसाठी सहाय्यक वातावरण निर्माण करण्यासाठी विविध धोरणे आणि उपक्रम राबविण्यात आले आहेत. 'स्किल इंडिया मिशन' आणि 'नॅशनल रूरल लाइव्हलीहूड मिशन' [डीएवाय - एनआरएलएम (DAY-NRLM)] यासारख्या सरकारी नेतृत्वाखालील योजनांनी महिलांना कौशल्य प्रशिक्षण आणि उद्योजकीय संधी उपलब्ध करुन दिल्या आहेत. खासगी संस्थांनी महिला प्रतिभा आकर्षित करण्यासाठी आणि तिला टिकवून ठेवण्यासाठी कामाचे लवचिक तास आणि बाल संगोपन सहाय्य यासारखी प्रगतीशील धोरणे देखील स्वीकारली आहेत. विविधतेची आणि समावेशाची संस्कृती विकसित करून, भागधारक, महिलांची संपूर्ण क्षमता मुक्त करू शकतात आणि त्यांच्या समाजात शाश्वत विकासास चालना देऊ शकतात.

डिजिटल वातावरणामध्ये महिला आपली उपस्थिती आणि प्रभाव कायम ठेवत असल्याने, आव्हानांना तोंड देण्यासाठी, लैंगिक समावेशाला चालना देण्यासाठी आणि महिलांना कामगारांमध्ये भरभराट करण्याच्या संधी निर्माण करण्यासाठी जगभरातील भागधारकांनी एकत्र काम करणे अत्यावश्यक आहे. असे केल्याने, आपण सर्वांसाठी अधिक न्याय्य आणि समृद्ध भविष्य निर्माण करू शकतो. जसे की एक म्हण बरोबर म्हणते की …. "जर तुम्ही एका पुरुषाला शिक्षित केले तर तुम्ही एका व्यक्तीला शिक्षित करता, पण जर तुम्ही एका स्त्रीला शिक्षित केले तर तुम्ही एक कुटुंबाला, एक राष्ट्राला शिक्षित करता!"