- सुदाम विश्‍वे

गाणी गुणगुणायला सर्वांनाच आवडते; मात्र गाण्याचा मुखडा तेवढा म्हणता येतो. गीतातील पुढील ओळी मात्र सर्वांच्या पाठ नसतात. मनोरंजनाच्या आत्तासारख्या सोयी उपलब्ध नव्हत्या, त्या सत्तरच्या काळात देखील आपल्याला गाणी पाठ असावीत. मित्रमंडळींपुढे ती म्हणता यावीत, असे अनेक तरुणांना वाटत असे.

गाणी ऐकण्यासाठी रेडिओ हेच एकमेव माध्यम. टेपरेकॉर्डर त्यावेळी दृष्टिक्षेपात आला नव्हता. आवडीचे गाणे लागल्यावर हे तरुण वही-पेन घेवून गाणी लिहिण्याचा प्रयत्न करीत. पण लिखाणाचा आणि गाण्याचा वेग यांचा मेळ कधीच जुळत नसे.

मग हे तरुण कुठे पूर्ण गाणे मिळेल, याचा शोध घेत असत. त्या काळी पुण्यातील मिनर्व्हा, आर्यन, श्रीनाथ, श्रीकृष्ण, डेक्कन या चित्रपटगृहांच्या बाहेर गाण्यांच्या या घडी-पुस्तिका किंवा पद्यावली विक्रीला ठेवून विक्रेते पथारी मांडून बसलेले असत.

वर्तमानपत्रासारख्या कागदावर या पुस्तिका छापलेल्या असत. कधीकधी त्या काळ्याव्यतिरिक्त अन्य रंगातही असत. त्याच्या घड्या घालून हातात मावेल एवढ्या आकाराच्या त्या पुस्तिका तयार होत.

अगदी जुन्या चित्रपटापासून ते त्या काळातील अलीकडील चित्रपटांची गाणी या पुस्तिकात उपलब्ध होत. या पुस्तिकांची किंमत दहा पैशांपासून पंचवीस पैशांपर्यंत असे. एका पुस्तिकेत सरासरी आठ गाणी असत.

एकाच चित्रपटातील गाणी त्यात असत. गाण्याचे गीतकार, संगीतकार, गायक यांचाही उल्लेख गाण्याखाली असे. मुखपृष्ठावर त्या चित्रपटाचे नाव आणि हिरो-हिरोईनची ब्लॉकमधील चित्रे असत.

तरुण आपल्या आवडत्या चित्रपटाच्या गाण्याचे पुस्तक घेत आणि ती गाणी पाठ करून म्हणत. काहीजण ही गाणी वहीतही लिहून ठेवत. ‘आनंद’ चित्रपटात राजेश खन्ना आपल्या वहीत लिहिलेली कविता म्हणतो, त्याप्रमाणे वहीत पाहून गाणी म्हटली जात. ज्यांना पूर्ण गाणे पाठ असे त्यांना अधिक भाव मिळे. अनेकांनी अशा पुस्तिकांचा संग्रह केलेला असे. एकमेकांना त्यांची देवाणघेवाणही चाले.

या विक्रेत्यांकडे हिरो आणि हिरोईनचे फोटोसुद्धा विक्रीसाठी असत. पोस्टकार्डसाइज फोटोंना विशेष मागणी असे. हे फोटो पंचवीस ते पन्नास पैशांत मिळत. अनेक महाविद्यालयीन मुले ते जमा करीत असत.

आज गुगलवर एखाद्या गाण्याची ओळ जरी टाईप केली तर ते गाणे क्षणार्धात मिळते. संपूर्ण गाणेच नाही तर चित्रपट देखील युट्युबवर पाहता येतो. आवडीचे गाणे शोधण्यासाठी त्या काळी तरुण महिनोन्‌महिने शोध घेत असत. आताच्या पिढीला हे आता खरेदेखील वाटणार नाही. आवडत्या गाण्यांच्या पुस्तिका मिळवण्यासाठी केलेली त्यावेळेची पायपीट आठवते आणि नकळत आवडीच्या गाण्याची ओळ ओठावर येते.

या गाण्यांच्या घडीपुस्तिका माझे अनेक मित्र जमा करीत असत. एकमेकांना देतही असू. कधीकधी दुर्मीळ खजिना हाती लागे. अगदी जुनी गाणी अनायसे मिळत असत. फोटोकॉपी म्हणजेच झेरॉक्सचा अजून म्हणावा तसा वापर सुरू झालेला नव्हता.

त्यामुळे वहीतच ही गाणी लिहून घेत ही पुस्तिका अनेकांकडे फिरत असे. या पुस्तिकांमुळे आमची अनेक गाणी त्याकाळी पाठ झाली होती. प्रत्येक जण आपापल्या भसाड्या का होईना आवाजात गायनाचा आनंद लुटत असत.

काहीजण गाण्यांची पुस्तके विकत घेत असत. ही पुस्तके प्रामुख्याने रेल्वे स्टेशनवर मिळत; पण त्यांची किंमत अधिक असे. ‘पॉकेट बुक्स’च्या आकारातील ही पुस्तके आम्हाला पाहायला मिळाली तरी आनंद होत असे.

आधुनिकीकरणाच्या रेट्याने, टेपरेकॉर्डरच्या जमान्याने हळूहळू या पुस्तिकांची निर्मिती आणि विक्री थांबत गेली. आता तर फक्त दुर्मीळ वस्तूंच्या प्रदर्शनातच या पुस्तिका पाहायला मिळतात.