- डॉ. राजेंद्र सिंह (तरुण भारत संघ)

सभ्यता आणि संस्कृतीच्या भरभराटीने राजस्थानमधील ‘शेरनी’ आणि ‘पार्वती’च्या नदी खोऱ्यातील मुले-मुली सिंहासारखी जगू लागली आहेत. पाणी आल्याने बंदूक सोडून फावडे घेत शेती सुरु झाली आहे. सर्वांना हे परिवर्तन पाहण्यासाठी या परिसरात १९ व २० मे रोजी भेटण्यासाठी ‘तरुण भारत संघा’ने आमंत्रित केले आहे. या मूकक्रांतीची कहाणी.

‘शेरनी’ आणि ‘पार्वती’ या दोन्ही नद्या मिळून एकूण ८४१ चौरस किलोमीटरचे पाणलोट क्षेत्र तयार करतात. त्यामध्ये ‘तरुण भारत संघा’तर्फे एकूण १६० जलसंधारणाची कामे करण्यात आली. शेरनी नदीत ११ पाणलोट क्षेत्र आहेत. त्यात लहान ५०० हेक्टरपेक्षा कमी आणि सात मोठे ५०० हेक्टरपेक्षा अधिक आहेत. पार्वती नदीचा सर्वात लांब प्रवाह ७० किलोमीटर आहे. पाच नद्या-तेवर, गोदेर, खैरार भामाया आणि शेरनी नदी आणि राजहवादेह, गुरेर, बठुआ खोह, कुंड, माराधाता असे पाच नाले मिळतात.

सर्वात मोठा पाण्याचा प्रवाह तेवर नदीच्या नावाने ओळखला जातो. तेवर नदीत ‘तरुण भारत संघा’ने पूर्ण काम केले. त्यात पाच लहान पाणलोट आहेत. पाच मोठे नाले आणि पाच लहान नद्या ‘पार्वती’ नदीला मिळतात. म्हणून पार्वती ही २२ प्रमुख पाणलोट आणि ४३ लहान पाणलोटांची नदी आहे. पार्वती आणि शेरनी या दोन्ही नद्यांना जमिनीला समांतर आडव्या भेगा आहेत. त्यात लाल रंगाचे दगड आहेत. माती कमी आहे. प्राचीन काळी जी माती अरवलीच्या पश्चिमेकडून वाऱ्याने गोठली होती, ती वालुकामय माती आहे. जी आता पाण्याच्या संपर्कामुळे गुळगुळीत आणि चिकणमाती झाली. त्यामुळे ‘पार्वती’ आणि ‘शेरनी’ नदीच्या पाणलोट क्षेत्रात सात टक्के जमीन जंगल आहे.

बहुतेक जमीन कुरण आणि डोंगराळ आहे. जंगल जमीन आणि समलातदेहवर कमी जंगल आहे. जंगल हळूहळू वाढत आहे. पाणी आल्याने जिथे माती मिळाली तिथे ती माती आणून बंदूक सोडून फावडे घेत शेतीचे काम केले. गेल्या पाच वर्षांत हे काम वेगाने झाले. दोन्ही नद्यांच्या पाणलोट क्षेत्रात सात प्रकारची माती आढळते. त्यामुळे दोन्ही नद्यांमध्ये सात प्रकारची जलसंधारण कामे झाली आहेत. ठिकठिकाणी मातीचे ताल, छोटे ताल, मोठे बांध तयार करण्यात आले.

या १६० जलसाठ्यांपैकी निम्म्याहून अधिक मातीचे जलसाठे आहेत. उर्वरित भागात ‘चेकडॅम'' व ‘अ‍ॅनिकट्स'' करण्यात आले. अनेक ठिकाणी नाले बांधाचे काम झाले. शिवाय शेतजमिनीवर बंधारा, ताल, मोठा बांध, उतार ही कामे झालीत. जमिनीची रचना समजून घेऊन जलसंधारणाची रचना केली. ताल, पोखर, तालाब, जोहाड, ‘चेकडॅम’, ‘ॲनिकट्स’ ही कामे झाली.

अरवरी नदी खोऱ्यातील कामे

अरवरी नदीत एक चौरस किलोमीटरमध्ये एक जलसंधारणाचे काम आहे. ते कमी आहे कारण इथल्या जलसंधारणाची रचना मोठी आहे. एकूण चार हजार ५६० कोटी लिटर पाणी तीन प्रकारच्या जलसंधारणाच्या कामात साचले आहे. त्यातील तीन हजार ४० कोटी लिटर पाणी पृथ्वीच्या गर्भात जाते. आपण किती पाणी साठवू शकतो आणि पुनर्भरण किती करता येईल, याची माहिती झाली आहे. आपण पाण्याला चालायला शिकवत आहोत.

दोन तृतीयांशपेक्षा अधिक पाणी भूगर्भातील पाण्याच्या खाली येते. त्यामुळे नदी वाहत आहे. शेती केली जात आहे. नदी परिसरात थोडे गवत वाढले आहे. आधी हा परिसर उजाड होता. आता तो हिरवागार झालाय. वनविभागाचे क्षेत्रही त्याच्या जलक्षेत्रात येते. त्यामुळे आता जलक्षेत्र स्वस्थ होत आहे. यामध्ये ‘तरुण भारत संघ’ सुमारे ४० टक्के पाण्याचा प्रवाह गृहीत धरत आहे. ते पाणलोटाच्या आरोग्यावर अवलंबून असते. आता त्यात उतार आहे, त्यामुळे वाहणारे पाणी लवकर खाली येते.

भूजलाने पुनर्जीवन

आगामी काळात नदीचे क्षेत्र अधिक निरोगी होणार असल्याने थेट पाण्याचा प्रवाह थोडा कमी होईल. भूगर्भातील पाण्याचा प्रवाह वाढू शकतो. नदी शुद्ध पाण्यासारखी वाहते, त्यामुळे चांगली शेती होईल. जलसंधारणात पाणी स्थिर होते. बहुतेक भूजलामुळे नदीचे पुनरुज्जीवन होते आणि ते कायमचे शुद्ध होते. जल जैवविविधता खूप चांगल्या प्रकारे समृद्ध झाली आहे.

डझनभर विविध प्रकारचे शेवाळ पाहिले आहेत. पाणी शुद्ध करणारे प्राणी त्यात आले आहेत. सध्या भूजल पुनर्भरण प्रक्रिया वर्षभर सुरू आहे. इथल्या भेगा टोकदार आहेत. त्यामुळे भूजल जलद गतीने पुनर्भरण होत आहे. जलचरांमध्ये जितके पाणी साठवले जाते त्यापेक्षा दुप्पट पाणी जमिनीत मुरते. ३ हजार २०१ कोटी लिटर तलावांमध्ये, ६ हजार ४०२ कोटी लिटर भूजल साठ्यात गेले. आणखी २२.६ टक्के पाणी साठवण्याची गरज आहे.

‘पार्वती’मध्ये जलसंधारण कमी झाले. ज्या नाल्यांचे काम झाले नाही, ते आज कोरडे पडले आहेत. इथल्या शेतकऱ्यांनी पीकचक्र पावसाच्या चक्राशी जोडले आहे. ‘तरुण भारत संघा’ने पुरवलेल्या ‘पाईप-फाउंटन’चे पाणी लोक शिस्तबद्धपणे वापरतात. त्यामुळे उन्हाळ्यात भरपूर पाणी साचलेले दिसते. परिणामी, असहाय्यता आणि बेरोजगारी संपते. हा परिसर आता पूर्ववत होत आहे. त्यामुळे सभ्यता आणि संस्कृतीचा विकास होऊ लागतो. जेंव्हा सरिता निरोगी वाहते तेंव्हा ती सभ्यता आणि संस्कृती समृद्ध करते.

आता इथल्या तलावात पाणी असल्याने मत्स्यशेती मोठ्याप्रमाणात वाढली. केवळ मत्स्यशेतीचे अतिरिक्त उत्पन्न पाच वर्षांत जलसंधारणाचा खर्च भागवू शकते. लोक आता शुभतेचा अधिक विचार करतात. पूर्वी बंदुका घेऊन इकडे-तिकडे हिंडणारे, रात्रं-दिवस त्रासलेले असायचे. त्यांना आता निरोगी झाल्यावर आयुष्याची पळापळ सोडून सर्वांसोबत राहायचे आहे. सगळ्यांसोबत राहून ते मुक्त होण्याचा प्रयत्न करते. फरारच्या सुटकेतून चांगले विचार पुढे येत आहेत.

पोलिस व न्यायदेवतेचे योगदान

पूर्वी इथले जीवन हिंसक होते. आता ते शांत झाले आहे. त्यामध्ये राजस्थान पोलिस आणि न्यायदेवतेचे योगदान आहे. ‘त्यांचे'' म्हणणे ऐकून चांगल्या आयुष्याशी तडजोड करण्याची संधी दिली. ‘ते'' आता सामान्य जीवन जगण्यासाठी स्वतःहून पुढे येत आहेत. पूर्वी जी भीती आणि लूटमार व्हायची ती आता नाहीशी झाली. सर्वांसोबत प्रेम आणि आदराने जगत आहेत. प्रत्येकजण विश्वास देतो आणि घेतो. ‘त्यांनी'' दरोडे टाकण्याची कृती सोडल्याची जाणीव पाण्याने करून दिली.

शेतीला सुरुवात करताच त्यांना फरार होण्यापासून मुक्ती मिळाल्याची भावना निर्माण झाली.‘शेरनी’ आणि ‘पार्वती’च्या या चांगल्या परिवर्तनाची सुरुवात ३७ वर्षांपूर्वी सवाई माधोपूरच्या बामनवास तहसिलमधून झाली. त्यानंतर तेथील काम पाहून करौलीतील नागरिकांनी त्यांच्या भागात कामाला सुरुवात केली.

इथे कैला देवी आणि महेश्वराचे नातेवाईक कार्यक्षेत्रात होते. इथे खजुरा गावात एक मोठी परिषद भरली होती. ते पाहून हे लोक खूप प्रभावित झाले. त्यानंतर त्यांनी ‘तरुण भारत संघा’ला आपल्या भागात बोलावले. आता हे काम ‘तरुण भारत संघा’च्या प्राधान्यक्रमात आले. त्यामुळे परिसरात जी चांगली कामे झाली, ती गावातील लोकांनी मिळून केली.

सुरुवातीला हे सर्व लोक सामील झाले नाहीत. हळूहळू जेव्हा गावात बदल झाला, तेंव्हा ते गावात राहू लागले. फरार जीवन सोडून न्यायालयात हजर झाले. न्यायालयात हजर होऊन स्वत:ची सुटका करून ते पूर्ण झोकून देऊन शेतीची कामे करत आहेत. या आवडीने त्यांना शेतकरी बनवले. पूर्वी फरार, लाचारी, बेरोजगारी आणि रोगराईची भीती होती. ती आता संपली आहे.

आता ते आदरणीय, श्रीमंत आणि चांगले बनले आहेत. हाच आनंदाचा आणि संस्कृतीचा संदेश आहे. हा मार्ग त्याने स्वतःहून शोधला आहे. भारतीय ज्ञानपद्धतीवर त्यांची स्वाभाविक श्रद्धा आहे. त्यांनीही त्याच विश्वासाने स्थान निर्माण केले आहे. ती शांतपणे क्रांती झाली आहे.