- अजेय दळवी, ajeydalvi2@gmail.com

मानवी जीवन समृद्ध होण्यासाठी एखादी कला जोपासणं आवश्यकच असतं. चित्रकला ही अशाच अनेक कलांपैकी एक. चित्रकलेचेही विविध पैलू असतात. भारतीय चित्रकलेच्या अशाच वेगवेगळ्या पैलूंविषयीची ओळख आपण या सदरातून करून घेणार आहोत. चित्रकलेच्या संदर्भात पाश्चिमात्य चित्रशैली आणि आशिया खंडातली चित्रशैली पूर्णपणे भिन्न आहे. तुलना करून पाहताना युरोपीय शैलीमध्ये जसं दिसतं तसं चित्र काढलं जातं.

त्या चित्राचा रंग, छायाभेद, अवकाश या बाबी परस्परांत नकळत मिसळत जातात. त्यातून हुबेहूब दृश्य साकारलं जातं. मात्र, आशिया खंडात; विशेषतः चीन, जपान, भारत इथल्या पारंपरिक चित्रांमध्ये प्रामुख्यानं बाह्य रेषा दिसतात, तसंच चित्रावकाशातले तपशील छायाभेद न करता रंगवले जातात. दृश्यघटक संकल्पनेत रूपांतरित होऊन आशय तयार होतो.

भारतीय चित्रकलेचा आढावा घेताना असं दिसून येईल की इथला समाज, संस्कृती, भिन्न बोलीभाषा, त्यांच्या वेगवेगळ्या लिपी यांचं हे मिश्रण आहे. असं असूनदेखील पूर्ण उपखंडातली चित्रकला ही भारतीय चित्रकला म्हणून सहज कळून येते.

पृथ्वीवर मानवाची उत्पत्ती काही लाख वर्षांपूर्वी झाली असावी असं मानलं जातं. तेव्हापासून ते लिखित इतिहासाला प्रारंभ होईपर्यंतच्या विस्तीर्ण काळाला ‘प्रागैतिहासिक काळ’ असं म्हटलं जातं. या काळाचे अश्म, ताम्र, पाषाण व लोहयुग असे ठळक भाग पडतात. या काळांत मानवानं लाकूड, हाडं, शिंगं, यांबरोबरच मुख्यत्वे दगड व नंतर धातू आदी साधनांचा वापर केला.

पुराणाश्मयुगापासून ते नवाश्मयुगापर्यंतचा काळ जगातल्या भिन्न भागांत प्रगतीच्या दृष्टीनं वेगवेगळा मानला जातो. त्याचे लिखित पुरावे उपलब्ध आहेत. तिथून पुढं विचार केला तर सर्वात प्राचीन शिलालेख - इसवीसनपूर्व ३४०० च्या सुमाराचा - इजिप्तमध्ये आढळला आहे. इजिप्त आणि मेसापोटोमिया या प्रदेशांतल्या मानवानं केलेली प्रगती इतरांपेक्षा खूप पुढची होती, असं अभ्यासक नमूद करतात.

यासंदर्भात भारतातल्या प्रागैतिहासिक परिस्थितीचा कलेच्या दृष्टीनं विचार करताना आफ्रिका, युरोप, मध्य अमेरिका, चीन, इंडोनेशिया यांप्रमाणेच भारतातही मानवी अस्तित्वाचे पुराणश्मयुगापासून ते नवाश्मयुगापर्यंत भरपूर पुरावे आढळतात.

उपलब्ध संशोधन आणि पुरावे यांच्यानुसार, भारतातल्या आदिमानवाची अवजारेदेखील प्राण्यांची हाडं, लाकूड आणि दगड यांपासूनच तयार केलेली होती. साबरमती, गोदावरी, प्रवरा या नद्यांच्या काठी, तसंच आंध्र प्रदेशातलं कर्नुल, कर्नाटकातलं बेल्लारी आणि ओडिशा आदी ठिकाणी अशा प्रकारचे अवशेष सापडले आहेत.

हजारो वर्षांच्या या प्रक्रियेत मानवाची प्रगती सुरू होती. या प्रक्रियेदरम्यान सुरुवातीला शिकारीसाठी आवश्यक त्या साधनांचा विकास होत गेला, जो कालांतरानं पुराण अश्मयुगापर्यंत अग्निनिर्मितीच्या कौशल्यापर्यंत झाला. डोंगरकपारीत राहून प्राण्यांची शिकार करून अन्न मिळवण्यापेक्षा, शेती करून धान्य पिकवण्याचा शोध हा मोठा बदल ठरला. नदीकाठावर विकसित झालेलं मानवी जीवन अधिक स्थिर आणि तुलनेनं सुरक्षित झालं. नदीकाठी वस्ती करून लहानशा समाजात मानव एकत्र, समूहानं राहू लागला. संस्कृती, समाज या संकल्पना याच ठिकाणी विकसित झाल्या.

शिकार करून जगणारा भटका माणूस डोंगरकपारींत राहत असे. नदीकाठी स्थिर झाल्यावर त्याची गरज निवाऱ्याची होती. कदाचित सुरुवातीचे आडोसे अगदीच प्राथमिक स्वरूपाचे असतील. झावळ्या, मातीच्या कच्च्या विटा, नंतर अग्नीचा वापर करून पक्क्या विटा या क्रमानं वास्तुकलेचा विकास झाला.

जीवनावश्यक वस्तू, धान्य, पाणी साठवून ठेवण्याच्या गरजेमुळे टोपल्या, मातीची भांडी तयार करायला सुरुवात झाली. सुरुवातीला हातानं आणि नंतर चाकावर भांडी तयार होऊ लागली.

ओल्या मातीवर बिंदू, वक्र रेषा किंवा नागमोडी रेषा, वर्तुळ असं नक्षीकाम होऊ लागलं. नंतर त्यामध्ये पशू-पक्ष्यांचे सांकेतिक आकार, मानवी हालचालींची रेखाटनं अशी भर पडत गेली.

काश्मीर, बंगाल, महाराष्ट्र, मध्य भारत इथं आणि नंतर कर्नाटकाच्या बेल्लारी इथं अशा अवजारांचा मोठा कारखाना उत्खननात सापडला. तेव्हा नवाश्मयुगातली अनेक कलावैशिष्ट्यं दिसून आली. त्याचबरोबर जगभर अनेक ठिकाणी आढळणाऱ्या अश्मयुगीन गुहाचित्रांप्रमाणे भारतात आदमगड, रायगड, सिंगनपूर, जोगीमरा, लिखुनिया, बजारिया अशा ठिकाणी गुहाचित्रं आढळून आली आहेत.

यांमधली सर्वात वैशिष्ट्यपूर्ण घटना सन १९५७ मध्ये डॉ. व्ही. एस. वाकणकर आणि इतर सहकाऱ्यांच्या, भीमबेटका इथल्या संशोधनातून, जगासमोर आली. त्या ठिकाणी साधारणतः ६५० लहान-मोठ्या गुहा आढळून आल्या आहेत. फिकट तांबड्या आणि पांढऱ्या रंगाबरोबरच सोळाहून अधिक रंगघटकांचा वापर असणाऱ्या या चित्रांमध्ये जंगली प्राण्यांचा सामना करणारा मानव, शिकारीचे प्रसंग, सुमारे एकोणतीसहून अधिक प्राण्यांचे प्रकार, अनेक प्रकारचे पक्षी, हत्यारं, भौमितिक आकार, तसंच अनेक मूर्त-अमूर्त आकार चित्रित केलेले आहेत.

ही चित्रं बघता, कदाचित मानव तिथं समूह करून राहत असावा, तसंच तिथल्या दीर्घकालीन वास्तव्यात अनेक जणांनी मिळून ही चित्रं रेखाटली असावीत हे जाणवतं. भीमबेटकामधल्या शैलचित्रांमधून मध्याश्मयुगातल्या मानवाचं जनजीवन व्यक्त होतं.

होशंगाबाद आणि पंचमढीजवळच्या सुमारे पन्नास गुहांमध्ये चरणाऱ्या गाई, प्राणी, शिकारदृश्यं दिसतात. सिग्नोर इतल्या चित्रांत सोंड वर केलेले हत्ती, लांब शिंगांची जनावरं, जंगली प्राणी यांच्या शिकारीची दृश्य रंगवलेली आहेत. भारतात अश्मयुगीन गुहाचित्रांविषयी अनेक वर्षं संशोधन सुरू आहे.

चित्रकलेच्या बाबतीत तर धन्य वाटावं असा वारसा भीमबेटकाच्या रूपानं जगासमोर आला आहे. भीमबेटकापासून सुरू झालेल्या चित्रप्रवासात कालांतरानं विविध घटक, वेगवेगळे धर्म, पंथ, संप्रदाय, संस्कृती, अंतर्गत अनेक आक्रमणं, स्थलांतरं, पर्यावरण, बदलती जीवनशैली असे घटक परिणाम करत गेले. भारतभूमीवर झालेली परकीय आक्रमणं, पारतंत्र्य यांचाही मोठा प्रभाव पडत गेला. मंगोल, पर्शियन, ब्रिटिश, पोर्तुगीज यांच्या राजवटीमुळे अनेक सांस्कृतिक आदान-प्रदान नकळत होत गेले.

काळाच्या प्रत्येक टप्प्यावर भारतीय चित्रशैली अधिक व्यापक, समृद्ध, वैश्विक होत गेली. प्राचीन काळ, सांस्कृतिक विकास, विविध शैली, परंपरांपासून ते चित्रकार वासुदेव गायतोंडे यांच्या अमूर्त कलाशैलीपर्यंतचा अस्सल भारतीय म्हणता येईल असा दीर्घ प्रवास पुढच्या लेखांमधून आपण पाहणार आहोत.

(लेखक हे चित्रकार आणि कलाभ्यासक आहेत.)