- डॉ. राजेंद्रसिंह, saptrang@esakal.com

बड्या उद्योगपतींना गावच्या पाण्यातून स्वस्तात वीज मिळते. मोठ-मोठे देश आणि मोठ-मोठे कारखाने यांची मोठ-मोठी यंत्रं विकणं, सिमेंट आदींची विक्री, कालवे बांधणं (त्यात गावातील गरिबांची जमीन जाते) अशा प्रकारे काही मोठ्या कुटुंबांना सर्व लाभ मिळतात. आमच्या धोरणकर्त्यांच्या ‘विकासा’ची ही सगळी व्याख्या आहे.

मोठमोठ्या धरणांमधून ‘सिंचन’ करण्याचे बहाणे लोकांच्या डोळ्यांत धूळफेक करण्यासाठी होते. खरी वस्तुस्थिती समोर आली तर, प्रत्यक्षात मोठ्या धरणांमुळे एकंदरीत सिंचन पूर्वीपेक्षा कमी झालं आहे. कारण या धरणांमुळे नद्यांचे प्रवाह थांबल्यामुळे दोन्हीकडील लाखो एकर जमीन बाधित झाली आहे. या प्रवाहाच्या बाजू आणि त्यातील विहिरी कोरड्या पडल्या आहेत आणि गेल्या १० ते २० वर्षांत भूजल पातळी ५० ते १०० फुटांनी खाली गेली आहे. मोठमोठ्या धरणांचा खरा उद्देश शेतकऱ्याची स्वावलंबी यंत्रणा मोडीत काढून ती केंद्रित करून बड्या कुटुंबांना अथवा बहुराष्ट्रीय कंपन्यांना फायदा मिळवून देणं हा होता. प्रत्येक गावातील सिंचनाची पारंपरिक स्वावलंबी व्यवस्था संपुष्टात आणत शेतकऱ्याचं भवितव्य या लोकांच्या हाती दिलं.

साध्या पण प्रभावी तलावांकडे दुर्लक्ष करण्याची चूक होत आहे. १९५० मध्ये भारतातील एकूण सिंचन क्षेत्रापैकी १७ टक्के क्षेत्र टाक्यांद्वारे सिंचन केलं गेलं. सिंचनाबरोबरच तलावांचा वापर जमिनीतील पाण्याची पातळी राखण्यासाठी होत असे, त्याचे ठोस पुरावे उपलब्ध आहेत. १९५० पूर्वी आपले तलाव हे सिंचनाचं एकमेव प्रभावी साधन होतं. पूर्वीच्या काळात आठ टक्क्यांहून अधिक सिंचन फक्त टाक्यांमधून होत असे. तलावांमध्ये सापडलेले शिलालेख हे त्याचे जिवंत पुरावे आहेत. भारताच्या कानाकोपऱ्यात हे तलाव सापडले आहेत.

बहुतेक किनारी जिल्ह्यांमध्ये आणि पूर्व उत्तर प्रदेश, बिहार आणि राजस्थानमध्ये १८९० पर्यंत टाकी सिंचनाखालील क्षेत्र वाढत गेलं. स्वतंत्र भारताच्या योजनाकारांनी ही स्वावलंबी सिंचन योजना संपुष्टात आणण्यासाठी इंग्रजांनी जाणूनबुजून रचलेल्या षडयंत्राला बळ दिलं. सध्याची लोकविरोधी, ग्राम-गुलामी सिंचन योजना वेगाने राबवली.

मागील भीषण दुष्काळाने पुन्हा एकदा तलावांची आठवण करून दिली. यावर काही लोकांनी विविध ठिकाणी अभ्यास केला. अभ्यासामध्ये श्री. व्हॅन ओपेन आणि सुब्बाराव असं मानतात की, तलावांनी सिंचन केलेली जमीन बागायत नसलेल्या जमिनीपेक्षा तिप्पट अधिक उत्पन्न देते. विशेषतः कोरडवाहू भागात तलाव सिंचन अतिशय फायदेशीर ठरलं आहे. त्याचप्रमाणे आता देशाच्या कानाकोपऱ्यात अनेक स्वयंसेवी गट प्रकाशात आले आहेत, ज्यांना तलावांचं महत्त्व समजलं आहे, ज्यांना याबद्दल खूप काळजी आहे आणि ते काहीतरी करत आहेत.

गेल्या काही वर्षांत राजस्थानमध्ये आम्ही दहा हजारांहून अधिक मोठे आणि छोटे तलाव, जोहाड आणि छोटी धरणं बांधली अथवा दुरुस्त केली. त्यामध्ये एकूण दहा कोटी रुपये खर्च करण्यात आले आहेत; परंतु त्यांचे फायदे पाहिल्यास आपण आश्चर्यचकित होतो. उदाहरणार्थ - १९८६ साली गोपाळपुरा गावातील सिंचन आणि पिण्याच्या पाण्याच्या विहिरी कोरड्या पडल्या. गावातील तरुण दिल्ली, अहमदाबाद इथं मजुरीसाठी गेले होते.

जमिनीत काहीही उत्पादन होत नव्हतं, त्यामुळे या गावात तलाव बांधण्याचं काम सुरू ठेवण्यात आलं आणि जून १९८७ पर्यंत गोपाळपुरा गावात तीन मोठे तलाव करण्यात आले. ग्रामस्थ त्याला धरण म्हणतात आणि एक छोटा तलाव तयार करण्यात आला. त्यांच्या बांधकामासाठी दहा हजार रुपये किमतीचा गहू देण्यात आला. जुलै १९८७ मध्ये या प्रदेशात एकूण १३ सेंमी पाऊस पडला होता. ४८ तासांत एकाच वेळी पाऊस झाला. त्याच्या पाण्याने जमीन पुनर्भरण झालं आणि गावाच्या आजूबाजूच्या २० विहिरींच्या पाण्याची पातळी वाढली.

तलावांमध्ये साचलेलं पावसाचं पाणी, जंगल आणि डोंगरांतून पालापाचोळा, शेण इत्यादी वाहून नेलं. जे तलावांच्या तळाशी जाऊन बसलं. शेतजमिनीवर मोठमोठे तलाव बांधण्यात आले, त्यामुळे नोव्हेंबर महिन्यापर्यंत तलावांचं पाणी खालच्या जमिनीला सिंचनासाठी वापरलं जायचं आणि तलावालगतच्या जमिनीत गव्हाचं पीक पेरलं जायचं. एका पिकात या तलावांच्या जमिनीतून केवळ तीनशे क्विंटल धान्य तयार होतं, ज्याची बाजारभावानुसार किंमत सुमारे १.५ दशलक्ष आहे. याशिवाय तलावात वर्षभर पाणी भरलेलं राहतं.

जनावरांना वर्षभर पिण्याचं पाणी मिळतं. आता कोरडी पडलेली गावातील पिण्याच्या पाण्याची विहीर पाण्याने भरलेली आहे. विहिरींची पाणीपातळी आता वाढली आहे. ९० फूट खोलीवरून ती १२० फुटांपर्यंत पोचली. तलावांभोवती हिरवं गवत वाढू लागलं आहे. झाडं हिरवीगार होऊन झपाट्याने वाढू लागली आहेत.

तलावाच्या पाण्यामुळे वन्यप्राणी आणि पक्षी आकर्षित होतात, त्यातच उजाड गावातील वातावरण प्रसन्न झालं आहे. पक्ष्यांकडून पिकाचं नुकसान करणारे कीटक खाण्याची आणि पक्ष्यांच्या विष्ठेतून जमिनीतील पाण्याचा वापर करण्याची पद्धत पुन्हा एकदा सामुदायिक भावनेचं आणि परस्पर सहकार्याचं वातावरण निर्माण करत आहे. पिण्याचं पाणी आणण्यासाठी आधी दूरवर जावं लागे. गावातील महिलांचा बराच वेळ आणि शक्ती वाया गेली. ही समस्या आता संपली आहे. तसंच दरवर्षी मजुरी करण्यासाठी लोकांना गावाबाहेर जावं लागायचं. मात्र आता गावात काम मिळू लागलं आहे. नीमीसारख्या अनेक गावांतील लोक पूर्वी मजुरीसाठी जयपूरला जायचे. आता हा भाग जयपूरच्या शेठांना रोजगार देणारा बनला आहे. शेठांचे ट्रक या गावांचा भाजीपाला शहरांमध्ये घेऊन जातात. अशा प्रकारे या तलावांमुळे अनेक फायदे झाले आहेत.

हा भाग डोंगराच्या पायथ्याशी असल्याने व उतारावर असल्याने जोरदार पावसाचं पाणी जमिनीचे तुकडे करून तिथं नेत असे. पावसाच्या पाण्याबरोबर जमिनीची सुपीकताही निघून जायची, त्यामुळे जमिनीत ओलावा नसायचा आणि गवतसुद्धा उगवत नसे. तिथं पाऊस कमी पडतो आणि पडतो त्या वेळी जास्त तीव्र असतो, मग वर्षभर दुष्काळ पडतो. म्हणूनच या भागात तलाव अत्यंत आवश्यक आणि विशेषतः उपयुक्त आहेत. तलावांमुळे मातीची धूप थांबली आहे.

तसंच किशोरी गावात ‘चेकडॅम’ बांधण्यात आला असून, त्याला मोठा तलाव म्हणता येईल. हे काम जुलै १९८७ मध्ये पूर्ण झालं. त्याच्या बांधकामासाठी एकूण ५० हजार रुपये खर्च आला. त्यापैकी अर्धा खर्च गावाच्या श्रमदानातून जमा झाला. तलावाच्या भरावाच्या ठिकाणीच २५० क्विंटल धान्याचं उत्पादन झालं. हा तलाव जोरदार प्रवाह थांबवतो. वर्षानुवर्षं शंभर एकरपेक्षा अधिक जमीन त्या प्रवाहाने नापीक (शेतीसाठी अयोग्य) बनली होती.

मैदानात मोठमोठे नाले आणि खड्डे पडले होते. त्या जमिनीचं सपाटीकरण सुरू झालं आहे. आता ते लागवडीयोग्य झालं आहे. या तलावामुळे संपूर्ण शंभर बिघा जमीन शेतीसाठी योग्य झाली आहे, असं म्हणता येईल. विहिरींची पाणीपातळी वर आली आहे. या तलावातील साचलेलं पाणी जे खाली जाण्यापूर्वी शेकडो बिघा जमीन खराब करायचं, तेही आता थांबलं आहे.

जे साथीदार चंबळच्या गावांमध्ये बंदुका घेऊन फिरत असत, आता त्यांनी बंदूक सोडली आणि फावड्याने तलाव बनवायला सुरुवात केली, त्यामुळे त्यांच्या कामामुळे करौली जिल्ह्यातील सपोत्रा तालुक्यातील गावांच्या जीवनात आनंद, समृद्धी आणि शांती आली. डाकू म्हणवणारे भाऊ सज्जन, शेतकरी आणि देवता झाले. आता त्यांची महेश्वरा नदी शुद्ध-सदानिरासारखी वाहू लागली. खिजुरा गाव अनेकांना दूध आणि धान्य पुरवणारं बनलं आहे. त्यांनी हजारो लोकांना आपल्या गावी निमंत्रित करून कुंभ केला. निर्जलातून ते पाणीदार झालेत.

आतापर्यंत ६ हजार ५०० चौरस किलोमीटर परिसरात स्वतःच्या हाताने दहा हजारांहून अधिक तलाव बांधून आर्वरी, सरसा, रुपारेल, भगणी, जहजवली, साबी आणि महेश्वरा या सात लहान नद्यांचं पुनरुज्जीवन करण्यात आलं आहे. आता भूजल पातळी वाढली असून नद्या बारमाही वाहत आहेत. तलावांतील ओलावा हिरवाई जोडून वाढतं तापमान आणि खराब होणारी हवामानाची स्थिती सुधारतो. झाडं वातावरणातील कार्बन त्यांच्या पानांमध्ये, देठांमध्ये आणि मुळांमध्ये साठवतात. म्हणून तलावासारखं छोटंसं स्थानिक काम हे जागतिक समस्या, खराब होत चाललेलं हवामान आणि ज्वलंत विश्व यांचा समतोल साधण्याचा उपाय आहे.

आर्थिक लाभ अन् आनंद

आतापर्यंत बांधलेल्या १० हजार तलावांच्या अनुभवावरून आपण पूर्ण हक्काने म्हणू शकतो की, कोणत्याही तलावाच्या बांधकामासाठी खर्च केलेली रक्कम साधारण पाऊस पडल्यास वर्षभरात वसूल होऊ शकते. आकड्यांची भाषा कळत नाही; पण या कामातल्या श्रमापेक्षा अधिक आर्थिक फायदा, गावातील एकात्मतेचं आनंदी वातावरण आणि तलावावर बागडणारे प्राणी-पक्षी पाहून मन प्रसन्न होतं.

या आनंददायी भावनेमुळे भविष्यात हजारो ते लाखो तलाव बांधण्याचं सामर्थ्य मिळालं आहे. अमेरिकेचे सहकारी पॅट्रिक मॅककॉली यांनी आमच्या तलावांचा अभ्यास करून लिहिलं आहे, ‘तलावात हजार लिटर पाणी ठेवण्यासाठी तीन रुपये खर्च झाले आहेत. मोठ्या धरणांमध्ये हे पाणी पकडून वापरकर्त्यापर्यंत पोहोचवण्यासाठी तीनशे रुपयांपेक्षा अधिक खर्च येतो. त्यामुळे तलावातील पाण्याचा वापर हाच स्वस्त आणि कायमस्वरूपी उपाय आहे.’

तलावांची व्यवस्था आज उच्चभ्रू वर्गाचा डोळा!

तलावांच्या भौतिक आणि भावनिक फायद्यासोबतच आजच्या शोषक आणि विकृत व्यवस्थेचं नग्न चित्र या कामामुळे समोर आलं आहे. खरंतर ग्रामस्थांनी निर्माण केलेली शक्ती राजकारण्यांना का कळत नाही? ग्रामस्थांची सत्ता आणि पारंपरिक स्वावलंबनाची पद्धत प्रशासकीय अधिकारी व तांत्रिक लोकांना कोमेजून टाकते. जेव्हा तलाव बांधायला सुरुवात झाली, तेव्हा एकदा राजस्थान सरकारच्या पाटबंधारे विभागाच्या अधीक्षक अभियंत्यांनी ते बेकायदा ठरवून पाडण्याची नोटीस दिली होती. जिल्हाधिकाऱ्यांनीही तीच भूमिका घेतली. त्यासंबंधाने राज्य सचिवालयात बरीच खलबतं झाली.

मात्र ग्रामस्थांच्या आग्रहामुळे पुन्हा तपास झाला आणि सहा महिन्यांनी विकास आयुक्तांचं पत्र आलं की, हे चांगलं काम आहे, सरकार यामध्ये सहकार्य करेल. सरकारची मजबुरी असताना जे काम पूर्वी वाईट, हानिकारक, कधीकधी ‘देशद्रोही’ म्हटलं जात होतं, ते कामही उपयोगी पडतं हे पाहिलं आणि समजलं आहे. या तलावाच्या प्रसंगात नेमकं तेच घडलं. मुख्यमंत्र्यांना जेव्हा कळालं की, तलाव लोकांनी मिळून बांधले आणि तलाव फोडले तर तिथले लोक तलाव फोडण्याआधी मरायला तयार आहेत, तेव्हा हे ‘बेकायदा’ तलाव कायदेशीर तसेच चांगले झाले. यासोबत या चांगल्या कामात सरकारचं सहकार्य मिळावं, असा सल्लाही मिळाला.

मोठी धरणं आणि कालव्यांद्वारे सिंचनाचा खर्च प्रतिहेक्टर चाळीस हजार रुपयांवर पोहोचला आहे. याशिवाय नर्मदा, भाकरा आदी कालव्यांतून बाहेर पडणाऱ्या कालव्यांचे वाईट परिणाम लोकांनी पाहिले आहेत. हे लक्षात घेऊन ठिकठिकाणी धरणं आंदोलनं होत आहेत. विरोधक छोटी धरणं अथवा सिंचन तलाव सुचवत आहेत. आपले नियोजक ही वस्तुस्थिती स्वीकारतील आणि तलाव बांधणीला चांगलं काम म्हणतील आणि मोठ्या धरणांवर जेवढा पैसा खर्च होत आहे, त्यापेक्षा खूपच कमी खर्चात तेच काम तलावांच्या माध्यमातून करण्याची शिफारस करतील, अशी आशा आहे. पण, तो दिवस तेव्हाच येईल, जेव्हा आपण सरकारची मजबुरी बनू. आता मोठी धरणं थांबवण्याची सरकारची मजबुरी शोधावी लागेल, तरच तलावांनाही संरक्षण मिळेल.

‘ही सारी सृष्टी माझ्यासाठी बनलेली आहे, तिचा मला हवा तसा वापर करण्याचा अधिकार आहे’ - हा गैरसमज आज अनेक आर्थिक समस्यांच्या मुळाशी आहे. वास्तविक सृष्टी ही माणसासाठी नाही. सृष्टीचा स्वतःचा स्वतंत्र हेतू आहे. माणूस हा त्याचाच एक भाग आहे, त्यामुळे सृष्टीचा आदर करून जगलं पाहिजे. एकंदरीत, संपूर्ण सृष्टी एक आहे, तिचे वेगवेगळे भाग एकमेकांशी निगडित तर आहेतच; पण एकमेकांवर अवलंबून आहेत. निर्मिती ‘माझ्यासाठी’ नाही. खरंतर ते ‘कोणासाठी’ नाही. सर्व एकत्र सर्वांसाठी आहे. म्हणूनच माणसाने निसर्गाकडून तेवढंच घ्यावं, जे त्याच्या जीवनाच्या आकलनासाठी आवश्यक आहे आणि ‘जे काही घेतलं आहे, तेही सेवा करून, त्याग करून, त्याबदल्यात आपल्याकडून काहीतरी अर्थात, यज्ञ करून.’

आपण आपल्या जीवनात पाण्याचा जितका जास्त वापर करू तितकंच आपल्या श्रमाने घाम गाळून, तलाव बनवून निसर्गाच्या कार्यात सहकार्य केलं पाहिजे. आपण जितकं जास्त घेतो, तितकंच आपण निसर्गाला तलाव बनवून परत देतो. म्हणूनच तलावांची परंपरा काल-परीक्षित आहे आणि आजही वैध आहे. जिथं समाज घडतो, तलाव बनवून तो स्वतःला पाणीदार करतो, तलाव फोडणाऱ्यांना तोंड देऊनही आपले तलाव वाचवतो. जगातील सर्वांत मोठ्या धरणामुळे हजारो-लाखो लोक बेघर झाले आहेत. हजारो तलाव बेघर लोकांना घर, झाडं, भाकरी आणि पाणी देऊन वस्ती करतात. तलावांमुळे पूर आणि दुष्काळ टळतो. हवामानाचा दर्जा सुधारतो त्याचबरोबर विश्वाचं तापमान संतुलित राहतं.

(लेखक आंतरराष्ट्रीय जल-पर्यावरण तज्ज्ञ आणि मॅगसेसे पुरस्कार विजेते आहेत.)