- मालिनी नायर, nairmalin2013@gmail.com

आपण सर्वांनी विविध प्रकारचे शिक्षण आणि विविध विषयांवरील अभ्यासक्रम ऐकले आहेत; पण ‘अ कोर्स इन डाईंग’ अर्थात ‘मृत्यूचा अभ्यासक्रम’ असे कधी कुणी ऐकले आहे का? नेदरलँड्समध्ये असा एक अभ्यासक्रम आहे!

मृत्यू हा विषय अनेकदा निषिद्ध मानला जातो. त्याचा विचारही अस्वस्थ करतो. नेदरलँड्समधील हा अनोखा अभ्यासक्रम मृत्यूविषयी असलेल्या सामाजिक नियमांना आव्हान देतो. जो जन्माला आला आहे, तो मरणारच आहे याची नव्याने ओळख यातून होते. मृत्यूची तयारी करण्याची संकल्पना स्वीकारण्यास प्रोत्साहित करणारा अभ्यासक्रम मृत्यूविषयी सकारात्मक दृष्टी विकसित करण्याचे प्रयत्न करतो.

वैयक्तिक वाढ आणि सकारात्मक परिवर्तनावर भर देऊन जीवनाच्या या अटळ सत्याविषयी मोकळेपणाने व्यक्त होऊन दृष्टिकोन बदलणे हा या अभ्यासक्रमाचा मुख्य उद्देश आहे.

अनेक समाजांमध्ये मृत्यू हा शांतता, भीती आणि अस्वस्थतेने वेढलेला विषय आहे. त्याविषयी सामायिक चर्चा घडवून व्यक्तिगत विचार, भावना आणि मृत्यूबद्दलच्या चिंता मनमोकळेपणाने मांडण्याची या अभ्यासक्रमामध्ये संधी उपलब्ध केली आहे. मृत्यूबाबत वाटणाऱ्या भीतीतून मौन बाळगले जाते. या शांततेचे नकारात्मक परिणाम होऊ शकतात.

एखाद्या अचानक उद्भवणाऱ्या अपरिहार्य परिस्थितीला सामोरे जाण्यास तुम्ही सज्ज नसता. मृत्यूबद्दल मन मोकळे न केल्याने जीवनातील अंतिम इच्छा, अंत्यसंस्काराची व्यवस्था आणि भावनिक आधार यांसारख्या महत्त्वाच्या बाबी दुर्लक्षिल्या जातात. ही तयारी नसल्याने ती व्यक्ती आणि त्यांच्या कुटुंबावर अनावश्यक ताण येतो.

सामाजिक नियमांना छेद देऊन आणि संवाद वाढवून मृत्यूशी संबंधित अस्वस्थता दूर करणे हा या अभासक्रमाचा उद्देश आहे. मृत्यूबद्दल खुला संवाद ही विकृती नाही. सर्वांगीण कल्याण आणि सज्जतेसाठी ती आवश्यक बाब आहे.

त्यामुळे भीतीचा सामना करण्यास, ज्ञान प्राप्त करण्यास आणि जीवनाच्या समाप्तीच्या तयारीसाठी सक्रिय पावले उचलण्याची प्रेरणा मिळते. शिवाय सामाजिक आणि सहकार्याची भावना वाढू शकते. अभ्यासक्रमात सहभागी होणाऱ्यांना आणखी एक समाधान मिळते, ते म्हणजे मृत्यूविषयी वाटणाऱ्या चिंतांमध्ये ते एकटे नाहीत याचे. मृत्यूबद्दलच्या संवादामधून व्यक्ती त्यांचे अनुभव, भीती आणि आशा-आकांक्षा याबाबत चर्चा करू शकतात.

त्यातून सहानुभूती आणि समजूतदारपणाची भावना निर्माण होते. मृत्यूबद्दल सार्वजनिक चर्चा घडवून हा अभ्यासक्रम व्यक्तींना त्यांच्या मृत्यूबाबतचे समज, मूल्ये आणि दृष्टिकोन यांचा नव्याने शोध घेण्याचे बळ देतो. त्यातून अंतरंगाचे यथार्थ ज्ञान प्राप्त होते. पूर्वधारणांना आव्हान देण्याचे बळ मिळू शकते. मृत्यूला सामोरे जाण्याच्या तयारीच्या प्रवासात आधार मिळतो.

अशा जगात जिथे मृत्यू हा एक अस्वस्थ आणि टाळला जाणारा विषय म्हणून हाताळला जातो, त्याकडे लक्ष देणे ही सशक्तीकरणाची मूलगामी कृती बनते. ‘अ कोर्स इन डाइंग’ जीवनाच्या अंतिम तयारीशी संबंधित जटिल भावना आणि व्यावहारिक विचारांवर मार्ग काढण्यास मदत करते. हे सहभागींना विषय आत्मसात करण्यास प्रोत्साहित करते. त्यांना माहितीपूर्ण निर्णय, वैयक्तिक वाढ आणि अपरिहार्य परिस्थितीत शांत राहण्याचे बळ देते.

हा अभ्यासक्रम मृत्यूला मानवी अनुभवाचा नैसर्गिक भाग म्हणून पाहण्यास प्रोत्साहित करतो. स्वीकृती, मोकळेपणा आणि शांततेच्या भावनेने मृत्यूची तयारी करण्यासाठी दृष्‍टिकोनातील हा बदल आवश्यक आहे. जीवनाचा अविभाज्य पैलू म्हणून मृत्यूला स्वीकारून जीवनाच्या शेवटच्या प्रवासात सखोल समज आणि कौतुकाने मार्गक्रमण करू शकता.

जीवनाचा एक नैसर्गिक भाग म्हणून मृत्यू स्वीकारून माणूस सध्याच्या क्षणाबद्दल जागृत होऊ शकतो. जीवन मर्यादित आहे हे लक्षात आल्याने माणसाला अनुभव, नातेसंबंध आणि क्रियाकलापांना प्राधान्य देण्यास प्रवृत्त करते. ज्यामुळे आनंद, पूर्तता आणि अर्थपूर्णतेची अनुभूती मिळते. मृत्यूबाबतची ही जागरूकता अधिक समृद्ध आणि अधिक उद्देशपूर्ण जीवनाकडे नेते. कारण माणूस दैनंदिन मूल्यांशी आणि वाढीच्या संधींशी आणि त्याच्या वर्तमानाशी जोडलेला राहतो.

मृत्यूकडे जीवनाचा एक नैसर्गिक भाग म्हणून पाहण्यामुळे अस्तित्वाचे प्रश्न निर्माण झाल्यास त्याचा सामना करण्याची ऊर्जा मिळते. तसेच त्यांच्या अस्तित्वाचा सखोल अर्थ आणि उद्देश शोधण्याची संधी मिळते. त्यांची मूल्ये, श्रद्धा आणि आकांक्षा यावर चिंतन करण्यास प्रवृत्त करते. जीवनात काय महत्त्वाचे आहे, याबद्दल सखोल समजून घेण्यास प्रोत्साहन देते.

हे आकांक्षा जोपासण्यासाठी, नातेसंबंध सुधारण्यासाठी आणि कृतींना मूळ मूल्यांसह संरेखित करण्याची भावना प्रज्वलित करू शकते. त्यामुळे अधिक प्रामाणिक आणि परिपूर्ण जीवनाची अनुभूती मिळते. मृत्यूच्या तयारीत त्याचे वास्तव स्वीकारण्याबरोबर आणखी बरेच काही आहे. हा अभ्यासक्रम तयारी प्रक्रियेचा भाग म्हणून उपलब्धी, पश्चात्ताप आणि निराकरण न झालेल्या समस्यांचे पुनरावलोकन यावर भर देतो.

या आत्मनिरीक्षण चिंतनात गुंतल्याने भूतकाळाविषयीचे द्वंद्व शांत होते. जीवनाच्या शेवटाला सामोरे जाण्यापूर्वी पूर्णतेची भावना जोपासता येते. जीवनावर चिंतन केल्याने यश आणि त्याचे टप्पे साजरे करण्याची संधी मिळते. वैयक्तिक वाढ आणि आयुष्यभर केलेले योगदान ओळखून समाधान आणि समाधानाची खोल भावना रुजवली जाते.

चिंतनामध्ये पश्चात्ताप आणि निराकरण न झालेल्या समस्यांची कबुलीही महत्त्वपूर्ण आहे. वेदनादायी अनुभव आणि अपराधीपणा किंवा पश्चात्तापाच्या घटनांना उजाळा देऊन त्याचा सामना करण्याची सक्षमता वृद्धिंगत होते. शिवाय यातून माणसाला त्याच्या प्राधान्यक्रमांचे आणि मूल्यांचे मूल्यांकन करण्यास प्रवृत्त केले जाते.

जीवनाच्या व्यग्रतेत खरोखर काय महत्त्वाचे आहे आणि कोणत्या गोष्टींकडे दुर्लक्ष केले गेले आहे, याचे पुनर्मूल्यांकन करता येते. एखाद्याच्या मूळ मूल्यांचे परीक्षण केल्याने इतरांवर आणि जगावर झालेल्या प्रभावाबद्दल चिंतन करण्यास प्रवृत्त करते. त्यामुळे आपल्या मागे आपल्या कर्तृत्वाची छाप सोडून पुढच्या पिढीला चांगली मूल्ये देण्यासाठी निर्णय घेतले जाऊ शकतात. त्यामुळे सचोटीने जगण्यासाठी आणि अर्थपूर्ण योगदान देण्याची यातून प्रेरणा मिळू शकते.

आयुष्यावर चिंतन करण्याची प्रक्रिया कृतज्ञतेची भावना वाढवू शकते. मिळालेल्या आनंदाबद्दल आणि धड्यांबद्दल कृतज्ञता व्यक्त केल्यामुळे माणूस समाधानाच्या भावनेने जीवनाच्या शेवटापर्यंत पोहोचतो. हा अभ्यासक्रम माणसाच्या जीवनाचा नैसर्गिक भाग म्हणून मृत्यूला स्वीकारण्यास भाग पाडून ही जाणीव त्याच्या दैनंदिन जीवनात समाविष्ट करण्यासाठी विविध मार्ग प्रदान करतो. भीती आणि अस्वस्थता दूर करून, प्रामाणिकपणे जगण्यासाठी सक्षम करतो.

जागरूकता विकसित करण्याचा एक मार्ग म्हणजे ध्यान आणि चिंतन. जीवनाच्या अनिश्चिततेवर आणि मृत्यूच्या अपरिहार्यतेवर ठरवून विचार करण्यासाठी वेळ काढल्याने मृत्यूबद्दल सखोल समज आणि स्वीकृतीची भावना उत्पन्न होते. व्हिज्युअलायझेशन, ध्यानधारणा यांसारख्या पद्धतींद्वारे शांततेत मृत्यूबद्दलचे विचार, भावना आणि मतांचा शोध घेता येतो.

पुस्तके, लेख वाचणे किंवा मृत्यू शिक्षण कार्यक्रमात भाग घेणे हे जागरूकता वाढवण्याचे इतर मार्ग आहेत. विविध दृष्टिकोनांतून मृत्यूचा शोध घेणाऱ्या साहित्यामुळे तात्त्विक, आध्यात्मिक किंवा वैयक्तिक सूक्ष्मदृष्टी मिळते. त्यातून एक सखोल दृष्टिकोन मिळतो. जीवनअंताच्या नियोजनाबद्दल, दुःखातील आधार आणि मृत्यूच्या भावनिक आणि व्यावहारिक पैलूंबद्दल यातून मार्गदर्शन मिळते. मृत्यूबद्दल मोकळेपणाने चर्चा करणे हे जागरूकता वाढवण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे. मृत्यूबद्दल उघडपणे चर्चा केल्याने मन मोकळे करण्याची एक मोकळीक मिळते.

मृत्यूबाबतचे संभाषण वाढवल्याने या विषयाशी संबंधित कलंकित आणि वेगळेपणाची भावना कमी होते. मृत्यूबद्दल जागरूकता आणल्याने माणूस वर्तमानाबाबत समाधानी राहतो. साध्या आनंदाचा आस्वाद घेऊन दैनंदिन अनुभवांमध्ये कृतज्ञता शोधता येते. ही वाढलेली जागरूकता माणसाला अधिक विचारपूर्वक जगण्याची दिशा देते.

हा अभ्यासक्रम मृत्यूच्या तयारीसाठी सक्रिय नियोजन आणि प्रभावी संवादाचे महत्त्व अधोरेखित करतो. माणसाला त्याच्या स्वत:च्या आरोग्यसेवा निर्णयांवर आणि अंतिम व्यवस्थांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी सक्षम करून, त्यांच्या कुटुंबांवरील ओझे कमी करणे आणि तत्परता आणि शांततेची भावना प्रदान करणे हा या अभ्यासक्रमाचा उद्देश आहे.

जीवनाच्या शेवटच्या नियोजनामध्ये वैद्यकीय उपचारांसाठी प्राधान्ये, त्यासंबंधी आगाऊ सूचना देणे आणि अंत्यसंस्कार आणि स्मारक व्यवस्थेचा विचार करणे यांसारख्या अनेक प्रमुख बाबींचा समावेश होतो. त्यामुळे त्यांच्या प्रियजनांवरील ओझे कमी केले जाऊ शकते.

नियोजनाचा एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे प्रियजनांसोबत आयुष्याच्या शेवटच्या इच्छांबाबत चर्चा करणे. इच्छापत्र आणि वैद्यकीय उपचारांबाबतचे अधिकार असे निर्णय घेणे सोपे होते. हा अभ्यासक्रम सांस्कृतिक, धार्मिक आणि वैयक्तिक विश्वास लक्षात घेऊन विचारपूर्वक विचार आणि निर्णय घेण्यास प्रोत्साहित करतो. मृत्यूच्या पार्श्वभूमीवर नियंत्रण, तत्परता आणि शांतता प्राप्त करण्याचे साधन अशा मुद्द्यांवर अभ्यासक्रमात भर दिलेला आहे.

विशेष म्हणजे माणसाला स्वत:च्या आरोग्यसेवा निर्णयांमध्ये आणि अंतिम व्यवस्थांमध्ये सक्रिय भूमिका बजावता येते. या अभ्यासक्रमाचा उद्देश कुटुंबांवरील ओझे कमी करणे आणि तत्परता आणि शांततेची भावना वाढवणे हा आहे. आपण सर्व जण याकडे वेगळ्या पद्धतीने पाहू शकतो.

मृत्यू हे अंतिम सत्य आहे आणि आपण त्यापासून दूर पळू शकत नाही किंवा टाळू शकत नाही. हे थोडे विचित्र आहे, मात्र अभ्यासक्रम कसा तयार केला गेला आहे आणि तो महत्त्वाच्या पैलूंसोबतच अनेक गोष्टींचा विचार करायला लावणारा आहे, हे जेव्हा समजते, तेव्हा या अभ्यासातून खरोखरच मृत्यूकडे पाहण्याचा एक क्रांतिकारी दृष्टिकोन असल्याचे स्पष्ट होते.

चिंतन, जागरूकता जोपासणे आणि सक्रिय नियोजन याद्वारे जीवनाबद्दल सखोल समाधान मिळते. त्यामुळे जीवनाचा शेवटचा प्रवास शांततेने मार्गी लागतो. मृत्यू हा विषय जेथे नेहमीच टाळला जातो तेथे ‘अ कोर्स इन डाईंग’ हा अभ्यासक्रम एक नवा दृष्‍टिकोन देतो.

नेदरलँड्सच्या बाहेर किती लोकांना हा अभासक्रम उपलब्ध होईल, हे माहिती नाही; परंतु यामुळे नक्कीच आपल्याला अंतिम सत्याचा विचार करणे भाग पडते. आपले जीवन मर्यादित आहे. त्यामुळे आपण कसे जगतो, त्याप्रमाणेच आपण मृत्यूला कसे सामोरे जातो, हेदेखील तितकेच महत्त्वाचे आहे.