या साप्ताहिक सदरातून आपण आजवर भारतातली अनेक मंदिरं पाहिली. दक्षिण भारतातील द्रविडमंदिर स्थापत्यशैली, उत्तर भारतातील नागर स्थापत्यशैली आणि तिचेच दोन उपप्रकार, ओडिशा राज्यातील मंदिरशैली आणि गुजरात-राजस्थानमधील मरू-गुर्जर स्थापत्यशैली हेही प्रकार आपण बघितले; पण या सर्व मंदिरांहून वेगळी अशी केरळी स्थापत्यशैलीतील काही मंदिरं आपण पुढील दोन-तीन लेखांतून बघणार आहोत. मात्र, तत्पूर्वी केरळी मंदिर स्थापत्यशैलीची थोडक्यात ओळख करून घेणं गरजेचं आहे. कारण, केरळ राज्याला स्वतःची अशी एक विशिष्ट वास्तुकलेची परंपरा आहे.

केरळची मंदिरं, तसंच निवासासाठी बांधलेले राजवाडे, घरं इत्यादी वास्तू या साधेपणावर भर देणाऱ्या वास्तुशैलीची उदाहरणं आहेत. केरळ हे समुद्री राज्य. इथं पाऊस भरपूर. हवेत प्रचंड आर्द्रता आणि उष्णकटिबंधीय प्रदेश असल्यामुळे मुबलक झाडी आणि जंगलं. त्यामुळे केरळमध्ये चांगल्या प्रतीचं लाकूड सहज उपलब्ध व्हायचं. साहजिकच इथल्या मंदिरांमध्ये लाकडाचा उपयोग मोठ्या प्रमाणावर झाला आहे. ‘थाचू शास्त्र’ हा केरळ मधला सुतारकामाचा आणि वास्तुशास्त्रावरचा प्राचीन ग्रंथ. इथली बरीच प्राचीन मंदिरं या ग्रंथानुसार बांधली गेली आहेत. ‘तंत्रसमुच्चयम्’, ‘शिल्पचंद्रिका’ आणि ‘मनुषालयचंद्रिका’ हे केरळमधील वास्तुशास्त्रावरील इतर काही प्रमुख प्राचीन ग्रंथ. या ग्रंथांत दिलेल्या पद्धतीनुसार केरळी वास्तुशास्त्र प्रगत झालं.

केरळी स्थापत्यशास्त्राचं सर्वात महत्त्वाचं वैशिष्ट्य म्हणजे, तिथल्या जोरदार पावसाळ्याचा सामना करण्यासाठी आणि वास्तूच्या भिंतींचं संरक्षण करण्यासाठी बांधलेलं उंच, उतरतं, कौलारू छप्पर, ज्याला लाकडी वाशांचा आणि लाकडापासूनच बनवलेल्या चौकटीचा आधार दिला जातो. छताची चौकट ही भिंतींवर आणि खांबांवर उभी असते. वास्तूचा चौथरा किंवा जोते हे उष्णकटिबंधीय हवामानातील आर्द्रता, तसंच कीटक-साप यांच्यापासून संरक्षणासाठी जमिनीपासून चार-पाच फूट उंचीवर उभारलं जातं.

लॅटराइट किंवा लाल चिरा हा केरळच्या बहुतेक भागांत सहज आणि मुबलक आढळणारा दगड आहे. हा दगड सहजपणे कापता येतो, त्याचे घडीव चिरे बांधकामात वापरले जाऊ शकतात; पण ठिसूळ असल्यामुळे लॅटराइटवर कोरीव काम नीट होत नाही. त्यामुळे केरळी मंदिरांच्या भिंती या साध्या आणि अनलंकृत असतात. भिंतीवर घोटीव चुन्याचं प्लॅस्टर करून, कोरीव मूर्तींच्या ऐवजी वनस्पतीजन्य रंगांचा वापर करून काढलेली केरळी म्यूरल्स म्हणजे भीत्तिचित्रं हे केरळी मंदिरांचं दुसरं वैशिष्ट्य.

केरळी मंदिरांचं तिसरं वैशिष्ट्य म्हणजे, अतिशय देखणं लाकडी कोरीव काम. केरळमध्ये शिसवी लाकडापासून ते सागवानापर्यंत अनेक प्रकारचं लाकूड मुबलक प्रमाणात उपलब्ध होतं, त्यामुळे लाकूड ही प्रमुख संरचनात्मक सामग्री वापरून अतिशय सुरेख मंदिरं बांधण्यात आली.

केरळी मंदिरप्राकाराचे ढोबळ मानानं चार भाग करता येतात. सर्वात महत्त्वाचा भाग म्हणजे, मंदिरप्राकाराच्या मध्यभागी असलेलं स्वतंत्र गर्भगृह किंवा श्रीकोविल, जिथं मंदिराच्या प्रमुख देवतेची मूर्ती स्थापित केलेली असते. केरळी मंदिरांचं श्रीकोविल ही एक स्वतंत्र वास्तू असते, ती कुठल्याही मंडपाशी जोडलेली नसते. श्रीकोविलला खिडक्या नसतात आणि फक्त एकच मोठा दरवाजा असतो, जो सहसा पूर्वाभिमुख असतो. क्वचित् कधी हा दरवाजा पश्चिमेकडे किंवा उत्तराभिमुख असतो; पण कोणत्याही मंदिरातील श्रीकोविल दक्षिणेकडे उघडत नाही.

श्रीकोविल सहसा उंच चौथऱ्यावर बांधलेलं असतं. ते आकारानं गोल, आयताकृती, चौरस किंवा गजपृष्ठाकार असू शकतं. आत प्रवेश करायला तीन, पाच, किंवा सात पायऱ्यांचा जिना असतो. या पायऱ्यांना सोपानपाडी म्हणतात आणि सोपानपाडीच्या दोन्ही बाजूंना द्वारपालकांच्या मोठ्या मूर्ती असतात. केरळच्या रीती-रिवाजानुसार, फक्त मुख्य पुजारी म्हणजे तंत्री आणि त्यांचे सहाय्यक म्हणजे मेलसांती हेच केवळ या पायऱ्या चढून श्रीकोविलमध्ये प्रवेश करू शकतात. श्रीकोविलमध्ये कधीही विजेचे दिवे असत नाहीत. आतली देवमूर्ती तुम्ही फक्त दोन्ही बाजूंच्या उंच समयांच्या मंद उजेडात बघू शकता. श्रीकोविल म्हणजे वास्तुपुरुषाचं हृदय आणि आतली मूर्ती हा त्याचा आत्मा ही त्यामागची संकल्पना.

मंदिराच्या बाह्य भिंतीमधील ओवऱ्या या चुटुंबलम् या नावानं ओळखल्या जातात. सामान्यतः या चुटुंबलम्‌मध्ये जो मुख्य मंडप असतो जो मुखमंडपम् म्हणून ओळखला जातो. मुखमंडपाच्या मध्यभागी ध्वजस्तंभ असतो. मंदिर मोठं असेल तर या चुटुंबलम्‌नं बंदिस्त केलेल्या प्राकाराच्या आत इतर दोन-तीन मंडप असू शकतात. त्यातला प्रमुख मंडप म्हणजे नृत्य, संगीत आणि धार्मिक गायनासाठी असलेला कुथंबलम् या नावानं ओळखला जाणारा रंगमंडप.

याशिवाय श्रीकोविलच्या मागच्या बाजूला; पण एकीकडे नमस्कारमंडप नावाचा चौकोनी आकाराचा मंडप असतो. या मंडपाचा उपयोग धार्मिक विधींसाठी केला जातो. त्याशिवाय मंदिराच्या प्रांगणात एक विहीर असते आणि मोठं मंदिर असेल तर अंबाल-कुलम् या नावानं ओळखली जाणारी पुष्करिणी. मंदिराच्या बंदिस्त प्रांगणाला नलंबलम् हे नाव आहे. या नलंबलम्‌च्या प्रवेशद्वाराजवळ बलिथरा नावाची चौकोनी आकाराची दगडी वेदी असते. या वेदीचा उपयोग अर्धदेवता आणि इतर आत्म्यांना धार्मिक हवी अर्पण करण्यासाठी केला जातो.

अशी ही केरळची आगळीवेगळी मंदिरं. चला तर मग, पुढचे दोन-तीन आठवडे या साध्या, तरीही अतिशय देखण्या अशा काही केरळी मंदिरांची ओळख करून घेऊ.

(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)