Childhood Things : तुम्हाला तुमचा पहिला वाढदिवस आठवतोय का? शाळेतल्या पहिल्या बाई? तुम्ही मेंदूवर कितीही ताण दिला तरीही तुम्हाला ते आठवणार नाही, कारण या आठवणी आता तुमच्या मनात साठवून ठेवलेल्या नाहीयेत. पण हेच लहानपणी शिकलेली सायकल मात्र तुम्हाला अजूनही चालवता येते, चमचा कसा धरायचा त्याने कसं खायचं हे मात्र तुम्हाला आठवतं.

तुम्ही कधी विचार केलाय का की आपण मोठे झाल्यावर लहानपणीच्या आठवणी का विसरून जातो. पण त्याबदल्यात सायकल कशी चालवायची, कार कशाला म्हणतात, बस कशी दिसते हे आपण लक्षात ठेवतो. यामागे एक संपूर्ण विज्ञान आहे, खरं तर आपल्या मेंदूमध्ये तीन प्रकारच्या स्मृती असतात. एक म्हणजे शॉर्ट टर्म मेमरी आणि दुसरी लाँग टर्म मेमरी. कोणत्या स्मरणशक्तीचे काम काय आहे आणि आपण बालपणीच्या गोष्टी कशा विसरतो हे आपण सविस्तरपणे समजून घेऊया?

दीर्घकालीन स्मरणशक्ती काय करते?

मुलांमध्ये दीर्घकालीन स्मरणशक्तीचे दोन प्रकार आहेत, जे वयानुसार विकसित होतात. त्याच्या पहिल्या भागाला विज्ञानाच्या दृष्टीने प्रोसीड्यूरल मेमरी म्हणतात. त्यामध्ये त्या आठवणी संग्रहित केल्या जातात ज्या कार्यशील असतात, जसे की लेखन, खाणे, चालणे, सायकल चालवणे, हे सर्व प्रोसीड्यूरल मेमरी मध्ये साठवले जाते, ही स्मृती आयुष्यभर राहते. याला लाँग टर्म मेमरी असंही म्हणतात.

दीर्घकालीन स्मृतीच्या दुसर्‍या भागाला सिमेंटिक मेमरी म्हणतात, या स्मृतीमध्ये सामान्य ज्ञान साठवले जाते, जसे की एखाद्या प्राण्याला ओळखणे, नदी, इमारत, मंदिर इत्यादींची ओळख यात साठवली जाते, या गोष्टी आपण आयुष्यभर विसरत नाही.

अल्पकालीन स्मृती

आमिर खानच्या गजनी चित्रपटात फक्त शॉर्ट टर्म मेमरी लॉस होती, या मेमरीला विज्ञानाच्या भाषेत एपिसोडिक मेमरी म्हणतात, ज्यामध्ये आपल्यासोबत घडणाऱ्या घटना किंवा विशेष घटना संग्रहित केल्या जातात, परंतु कालांतराने आपण ते क्षण किंवा घटना विसरतो.

विज्ञानानुसार, आठवणी एपिसोडिक मेमरीमध्ये 5 वर्षे साठवल्या जातात, त्यानंतर फक्त त्या आठवणी राहतात ज्या आपल्याला पुन्हा पुन्हा आठवतात. शास्त्रज्ञांचा असा दावा आहे की जेव्हा पाच वर्षांचे मूल 11 वर्षांचे असते तेव्हा तो 5 वर्षांपर्यंत त्याच्या 75 टक्के आठवणी विसरलेला असतो. उरलेल्या आठवणी पुन्हा पुन्हा आठवतात.

अपघात किंवा आजारामुळे स्मरणशक्ती कमी झाल्यामुळे दीर्घकालीन स्मरणशक्तीवर परिणाम होत नाही. फक्त एपिसोडिक स्मरणशक्तीवर परिणाम होतो, म्हणजेच सायकल चालवणे, जीव ओळखणे, या सर्व गोष्टी लक्षात राहतात. परंतु लोक त्यांचे नाव, त्यांचे घर, त्यांचे कुटुंब विसरतात, कारण हे सर्व केवळ एपिसोडिक मेमरीचा भाग आहेत.

स्मृती साठवण्याचे काम न्यूरॉन करते

कोणत्याही व्यक्तीच्या मेंदूमध्ये असे न्यूरॉन्स असतात जे मेंदूशी माहितीची देवाणघेवाण करतात. या न्यूरॉन्सचे काम स्मृतीत साठवणे आहे. विज्ञानानुसार वयाच्या 6 व्या वर्षापर्यंत लहान मुलांमध्ये न्यूरॉन्सचे प्रमाण फार कमी असते, ते 6 व्या वर्षापासून विकसित होऊ लागतात. त्यामुळेच 6 वर्षांच्या वयापासून मुलांच्या आयुष्यात घडणाऱ्या घटना त्यांच्या लक्षात राहतात, असे मानले जाते.