ISRO New Mission : 2023 मध्ये चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळ उतरल्यानंतर आणि सौर मोहिमेच्या यशस्वी प्रक्षेपणानंतर आता नवीन वर्षाचा पहिला दिवस म्हणजेच 1 जानेवारी 2024 हा दिवस इस्रोसाठी खूप खास असणार आहे. इंडियन स्पेस रिसर्च ऑर्गनायझेशन (ISRO) वर्षाच्या पहिल्या दिवशी असा उपग्रह प्रक्षेपित करणार आहे, जो पल्सर, कृष्णविवर, आकाशगंगा, रेडिएशन इत्यादींचा अभ्यास करेल. या उपग्रहाचे नाव एक्स-रे पोलारिमीटर सॅटेलाइट (XPoSat) आहे. कृष्णविवरांचा अभ्यास करणारी ही भारताची पहिली, आणि जगातील दुसरीच अशी मोहीम आहे.
हे भारताचे पहिले समर्पित पोलरीमेट्री मिशन आहे जे अत्यंत तीव्र परिस्थितीत चमकदार खगोलीय क्ष-किरण स्त्रोतांच्या विविध गतिशीलतेचा अभ्यास करणार आहे. हे अंतराळ यान पृथ्वीच्या कमी कक्षेत दोन वैज्ञानिक पेलोड्स घेऊन जाईल. प्राथमिक पेलोड POLIX (क्ष-किरणांमधील ध्रुवमापक साधन) खगोलीय उत्पत्तीच्या 8-30 keV फोटॉनच्या मध्यम क्ष-किरण ऊर्जा श्रेणीमध्ये ध्रुवीय मापदंड (ध्रुवीकरणाचा अंश आणि कोन) मोजेल. XSPECT (क्ष-किरण स्पेक्ट्रोस्कोपी आणि टाइमिंग) पेलोड 0.8-15 keV ऊर्जा श्रेणीमध्ये स्पेक्ट्रोस्कोपिक माहिती देईल.
पोलिक्स (POLIX) हा या उपग्रहाचा मुख्य पेलोड आहे. हे रमण संशोधन संस्था आणि यूआर राव सॅटेलाइट सेंटर यांनी संयुक्तपणे तयार केले आहे. 126 किलो वजनाचे हे उपकरण अवकाशातील स्रोतांचे चुंबकीय क्षेत्र, रेडिएशन, इलेक्ट्रॉन इत्यादींचा अभ्यास करेल. हे 8-30 keV श्रेणीच्या ऊर्जा बँडचा अभ्यास करेल. पोलिक्स अवकाशातील ५० पैकी ४० तेजस्वी वस्तूंचा अभ्यास करेल.
हा उपग्रह अवकाशात होणाऱ्या किरणोत्सर्गाचा अभ्यास करेल. त्यांच्या स्रोतांची छायाचित्रे घेतील. त्यात बसवलेली दुर्बीण रमण संशोधन संस्थेने बनवली आहे. हा उपग्रह विश्वातील 50 तेजस्वी स्रोतांचा अभ्यास करेल. यामध्ये पल्सर, ब्लॅक होल एक्स-रे बायनरी, सक्रिय गॅलेक्टिक न्यूक्ली, नॉन-थर्मल सुपरनोव्हा अशा स्त्रोतांचा समावेश होतो. हा उपग्रह पृथ्वीच्या कक्षेत 650 किमी उंचीवर तैनात केला जाईल.
XPoSat पेलोड
पोलिक्स-
POLIX हे 8-30 keV च्या ऊर्जा बँडमध्ये खगोलशास्त्रीय निरीक्षणासाठी एक्स-रे पोलरीमीटर आहे. पेलोड रामम रिसर्च इन्स्टिट्यूट (RRI), बेंगळुरू द्वारे यूआर राव सॅटेलाइट सेंटर (URSC) च्या सहकार्याने विकसित केले जात आहे. हे इन्स्ट्रुमेंट कोलिमेटर, स्कॅटरर आणि चार एक्स-रे प्रोपोर्शनल काउंटर डिटेक्टरपासून बनवलेले आहे जे स्कॅटररला वेढतात. स्कॅटरर हे कमी अणू द्रव्यमानाच्या सामग्रीचे बनलेले असते ज्यामुळे येणार्‍या ध्रुवीकृत क्ष-किरणांचे अॅनिसोट्रॉपिक थॉमसन स्कॅटरिंग होते.
कोलिमेटर दृश्याच्या क्षेत्राला 3 अंश x 3 अंशापर्यंत मर्यादित करतो जेणेकरून बहुतेक निरीक्षणासाठी दृश्याच्या क्षेत्रात फक्त एक तेजस्वी स्रोत असेल. सुमारे 5 वर्षांच्या XPoSat मिशनच्या नियोजित कार्यकाळात POLIX विविध श्रेणीतील सुमारे 40 तेजस्वी खगोलशास्त्रीय स्रोतांचे निरीक्षण करेल अशी अपेक्षा आहे. ध्रुवीय मोजमापासाठी समर्पित मध्यम क्ष-किरण ऊर्जा बँडमधील हा पहिला पेलोड आहे.
XSPECT एक एक्स-रे स्पेक्ट्रोस्कोपी आणि टाइमिंग पेलोड ऑनबोर्ड XPoSat आहे, जे सॉफ्ट क्ष-किरणांमध्ये जलद वेळ आणि चांगले स्पेक्ट्रोस्कोपिक रिझोल्यूशन प्रदान करू शकते. क्ष-किरण ध्रुवीकरण मोजण्यासाठी POLIX ला आवश्यक असलेल्या दीर्घ कालावधीच्या निरिक्षणांचा फायदा घेऊन, XSPECT सातत्य उत्सर्जनातील वर्णक्रमीय अवस्थेतील बदल, त्यांच्या रेषा प्रवाह आणि प्रोफाइलमधील बदल, सॉफ्ट क्ष-किरणांचे एकाचवेळी दीर्घकालीन टेम्पोरल मॉनिटरिंग प्रदान करू शकते.
XSPECT चे दृश्य क्षेत्र संकुचित करून पार्श्वभूमी कमी करण्यासाठी पॅसिव्ह कोलिमेटर वापरले जातात. XSPECT अनेक प्रकारच्या स्त्रोतांचे निरीक्षण करेल जसे की क्ष-किरण पल्सर, ब्लॅकहोल बायनरी, एलएमएक्सबी, एजीएन आणि मॅग्नेटारमधील लो-चुंबकीय क्षेत्र न्यूट्रॉन स्टार (एनएस).
सकाळ+ चे सदस्य व्हा
ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!
Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.