महाभारतात आपण द्रौपदीचा विवाह हा पांडवांशी झाला होता. म्हणजे द्रौपदी ही पाच भावांची बायको होती. द्रौपदीबद्दल तुम्हा सर्वांना माहिती असेलच. द्रौपदी ही राजा द्रुपदाची मुलगी आणि पाच पतींची पत्नी होती. आजही भारतात अशी काही राज्ये आहेत जी महाभारत काळातील बहुपत्नीत्वाची प्रथा कायम ठेवत आहेत, म्हणजेच येथे एका महिलेने एकाच वेळी अनेक भावांशी लग्न केले. या प्रथेबद्दल अनेकदा चर्चा होते. चला तर मग जाणून घेऊया द्रौपदी प्रथा काय आहे आणि ती भारतात कुठे प्रचलित आहे.

द्रौपदी परंपरा काय आहे आणि ती कुठे प्रचलित आहे?

द्रौपदी प्रथा थेट बहुपत्नी प्रथेशी संबंधित आहे, ज्यामध्ये एक स्त्री एकाच वेळी अनेक भावांशी लग्न करते. प्रथम ती कुटुंबातील एका पुरुषाशी लग्न करते आणि नंतर तिचे त्याच्या भावांशीही लग्न होते. विशेष म्हणजे सर्व भाऊ त्या महिलेसोबत वेळ घालवतात आणि आनंदाने राहतात. भारतात अशी अनेक ठिकाणे आहेत, जिथे द्रौपदी परंपरा आजही चालू आहे आणि लोकांची कोणतीही तक्रार नाही.

उदाहरणार्थ, हिमाचल प्रदेशातील किन्नौर जिल्ह्यात आणि उत्तराखंडच्या काही भागात ही प्रथा सुरु आहे. तिबेटमध्येही या प्रथेचा उल्लेख आहे. बरं, गेल्या काही वर्षांत तिबेटमध्ये ही प्रथा फारशी दिसली नाही. हिमाचल आणि उत्तराखंडच्या भागातही ही प्रथा कमी झाली आहे. विशेषतः हिमाचल आणि उत्तराखंडच्या आदिवासी भागात ही प्रथा प्रचलित आहे.

ही प्रथा दक्षिण भारतातील काही आदिवासी लोकही पाळतात. या वेगळ्या प्रकारच्या प्रथेची भारतातच नाही तर परदेशातही चर्चा आहे. या परंपरेबद्दल ऐकल्यानंतर सामान्यतः असा समज होतो की हा महिलांवर अन्याय आहे, परंतु मीडिया रिपोर्ट्सनुसार, आदिवासी भागातील महिला ही प्रथा आनंदाने स्वीकारतात आणि त्यांचे वैवाहिक जीवन आनंदी मानतात. त्यांच्याकडे त्याबद्दल कोणतीही विशेष तक्रार नाही.

'द्रौपदी प्राथा'मागे लोकांचा काय विश्वास आहे?

हिमाचल प्रदेशातील किन्नौरच्या काही लोकांचा असा विश्वास आहे की या प्रथेमुळे कुटुंबात एकता आणि सौहार्द कायम राहते. लग्नानंतर भावांमध्ये भांडण होत नाही तर सहमती असते. सर्व भावांसाठी स्वतंत्र खोली नसलेल्या या भागातील कुटुंबात टोपीची भूमिका खूप खास आहे. कुटुंबातील पाच भावांपैकी कोणीही खोलीत महिलेसोबत वेळ घालवत असेल तर तो टोपी दाराबाहेर ठेवतो.

टोपी ठेवलेली असेल तर दुसरा भाऊ खोलीत जात नाही, दार ठोठावत नाही. या प्रकारच्या विवाहाला कायदेशीर मान्यता नाही, पण या विवाहाला सामाजिक संरक्षण नक्कीच मिळाले आहे. लग्नानंतर सर्व काही ठीक नसेल तर घटस्फोटाची तरतूद आहे. घटस्फोटासाठी कुटुंबातील सर्व भावांना एकत्रितपणे परंपरा पूर्ण कराव्या लागतात.

घटस्फोटासाठी स्त्री-पुरुष दोन्ही बाजूचे लोक पंचायत करतात आणि घटस्फोटावर सहमती झाल्यावर लाकूड तोडले जाते. लाकूड तोडणे हे वेगळेपणाचे प्रतीक मानले जाते. पण घटस्फोटानंतर दोन्ही पक्ष पुन्हा एकत्र राहू शकत नाहीत, असे नाही. दोन्ही पक्षांची संमती मिळाल्यास पुन्हा लग्न होऊ शकते.

ही प्रथा कधीपासून सुरू झाली याबाबत कोणतीही अचूक माहिती उपलब्ध नाही, परंतु हिमाचल प्रदेशातील लोकांच्या मते ही प्रथा महाभारताच्या काळापासून सुरू आहे. लोक म्हणतात की पांडवांनी त्यांच्या वनवासात हिमाचल प्रदेशातील कुन्नूर भागात वेळ घालवला, तेव्हापासून ही प्रथा सुरू आहे. या प्रथेवर विश्वास ठेवणारे लोक अनेक सकारात्मक दावे करतात. त्यांच्या मते चांगल्या वैवाहिक जीवनासाठी बहुपत्नीत्व चांगले आहे.

स्त्रीच्या पोटी जन्मलेले मूल आपल्या खऱ्या वडिलांना वडील म्हणून संबोधते आणि वडिलांच्या भावांना धाकटे वडील आणि मोठे वडील असे संबोधतात. कुटुंबातील मालमत्तेचे विभाजन अत्यंत दुर्मिळ प्रकरणांमध्ये होते. कुटुंबात बंधुत्वाची भावना असते. असेही मानले जाते की या प्रथेमुळे शेवटचा पती जिवंत असेपर्यंत स्त्री विवाहित राहते.