लेखक : ॲड. नितीन ठाकरे

आपण प्रदूषणाबद्दल जेव्हा चर्चा करतो, तेव्हा सर्वसाधारणपणे जल व वायुप्रदूषणाबद्दल बोलतो. जल आणि वायुप्रदूषणाबरोबरच तितकेच महत्त्वाचे भूमी म्हणजेच मृदा-मातीप्रदूषण आहे. यालाच जमीन प्रदूषणही म्हणतात. या मानवनिर्मित भूमी प्रदूषणामुळे सजीवाला सर्वांत मोठा धोका निर्माण झाला आहे, हे सर्वांनी वेळीच लक्षात घ्यायला हवे. (Article by Nitin Thackeray on Human made land pollution threatens living organisms)

जमिनीच्या प्रदूषणाची व्याख्या जमीन किंवा भूगर्भात हानिकारक पदार्थ प्रवेश म्हणजेच जमीन प्रदूषणाची सुरवात होय. आपल्या पायाखालची जमीन किंवा माती खडक, खनिजे आणि गाळापासून बनलेली असते. ती बुरशीपासून गांडुळांपर्यंत मोठ्या संख्येने जिवांना आधार देते. निरोगी वनस्पती आणि पिके वाढविण्यासाठी मातीचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. मानवी अतिवावर वाढल्याने मातीची गुणवत्ता ढासळली आहे. कचरा, रसायने किंवा जमीन प्रदूषित करणारे इतर विषारी पदार्थ टाकून दिल्याने होणारे परिणाम म्हणजे जमिनीचे प्रदूषण.

माती प्रदूषणाचे परिणाम दीर्घकालीन

टाकाऊ पदार्थांचे साचणे आणि त्यांचा संथ ऱ्हास यामुळे माती आणि भूजल दूषित करणारी हानिकारक रसायने बाहेर पडतात. मातीची भौतिक स्थिती बदललल्याने जमिनीचा कमी वापर होतो. मातीस घातक असलेल्या घटकांच्या प्रवेशामुळे मातीच्या गुणवत्तेचा ऱ्हास होतो. मातीचे प्रदूषण म्हणजे मातीच्या वरच्या थरात हानिकारक प्रदूषकांचा साठा.

जल व वायुप्रदूषणाचे परिणाम जसे गंभीरपणे तत्काळ जाणवतात, तसे माती प्रदूषणाचे जाणवत नाहीत. मात्र, याचे परिणाम दीर्घकालीन व भयंकर प्रमाणात असू शकतात. माती प्रदूषण खनिजे आणि शेतीसाठी आवश्यक सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध असलेला थर नष्ट करते. भारतासारख्या देशात, जिथे शेती हा अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे, तिथे मातीचे प्रदूषण हे एक गंभीर आव्हान आहे.

भूमी प्रदूषणाची कारणे

रासायनिक खते : जास्त वापर केल्याने मातीचे आम्लीकरण होऊ शकते आणि आवश्यक पोषक तत्त्वांचा ऱ्हास होऊ शकतो.

खाणकाम आणि खनिज उत्खनन : हानिकारक अवशेष सोडून मातीची रचना उघड करते आणि व्यत्यय आणते.

नागरीकरण आणि बांधकाम : मातीचे संघटन, सुपीक जमिनीचे नुकसान आणि प्रदूषक वाहून नेणारे वाढलेले प्रवाह.

पशू-शेती : खताच्या गैरव्यवस्थापनामुळे पोषक तत्त्वांचा ओव्हरलोड होऊ शकतो आणि रोगजनकांसह दूषित होऊ शकतो.

सांडपाणी सिंचन : दूषित पाण्यामुळे रोगजनक, जड धातू आणि औषधी घटक जमिनीत येऊ शकतात.

आम्ल पाऊस : वायुप्रदूषणामुळे, आम्ल पाऊस मातीचा पीएच कमी करू शकतो आणि फायदेशीर जिवांना हानी पोहोचवू शकतो.

हवामान बदल : दुष्काळ आणि पूर यांसारख्या अत्यंत हवामानाच्या घटनांमुळे मातीची धूप वाढते आणि पोषक चक्रात व्यत्यय येतो.

औद्योगिक कचरा : उद्योगांमधील टाकाऊ पदार्थांमध्ये विविध प्रदूषकांचा समावेश होतो. जसे, की पॉलिक्लोरिनेटेड बायफेनिल्स (पीसीबी), डिस्पर्संट्स, डायऑक्सिन्स आणि इतर जे मोठ्या प्रमाणात मातीच्या ऱ्हासास कारणीभूत ठरतात.

जड धातू : जड धातू जसे की शिसे, पारा, थॅलियम आणि इतर हानिकारक धातू मातीला अत्यंत विषारी पदार्थांमुळेही भूमी प्रदूषण होते. पॉलिसायक्लिक अरोमॅटिक हायड्रोकार्बन्स ही सेंद्रिय संयुगे सेंद्रिय पदार्थांच्या अपूर्ण ज्वलनामुळे तयार होतात. अत्यंत विषारी प्रदूषक आहेत आणि जमिनीत त्यांच्या उपस्थितीने गुणवत्तेचा ऱ्हास होतो.

कीटकनाशके : कीटकनाशके, तणनाशके आणि खतांचा वापर हा आणखी एक प्रकारचा माती प्रदूषक आहे, ज्यामुळे मातीच्या नैसर्गिक पोषक स्थितीत असंतुलन निर्माण होते.

मानवी आरोग्यालाही बाधा

विविध प्रकारच्या माती प्रदूषकांपैकी झेनोबायोटिक्स आणि इतर मानवनिर्मित पदार्थ जे निसर्गात आढळत नाहीत, ते मातीच्या आरोग्यासाठी आणि पर्यावरणासाठी महत्त्वपूर्ण धोका निर्माण करतात. मातीच्या प्रदूषणामुळे आजूबाजूच्या पाण्यावर आणि हवेवरही परिणाम होतो, ज्याचा एकूण मानवी आरोग्यावर परिणाम होतो. आपण श्वास घेत असलेल्या हवेच्या गुणवत्तेचा आणि आपण जे पाणी पितो, त्याचा आपल्या आरोग्यावर गंभीर परिणाम होतो.

शेतीवर परिणाम

कीटकनाशके आणि खते यांसारख्या माती प्रदूषकांचा सतत वापर केल्याने पिकाची गुणवत्ता आणि उत्पादन कमी होते. मातीचे प्रदूषक थेट मातीवर परिणाम करतात आणि रासायनिक-प्रेरित अन्नपदार्थांच्या सेवनासह अप्रत्यक्ष मार्गांद्वारे मानवी आरोग्यासाठी महत्त्वपूर्ण धोका निर्माण करतात. जंगलतोड आणि मातीच्या गुणवत्तेची वारंवार होणारी झीज यामुळे माती कमी किंवा नांगर राहते म्हणून जेव्हा वादळ किंवा पूर येतो.

तेव्हा ते त्यांच्यासह वरचा बहुतेक थर काढून घेतात. या मातीची धूप लँडस्केप आणि कृषी संभावनांवर मोठ्या प्रमाणात परिणाम करू शकते. यामुळे डोंगराळ भागात भूस्खलन होऊ शकते. प्रदूषणकारी ठरणाऱ्या प्रमुख स्रोतांमध्ये औद्योगिक कचरा, कृषी पद्धती, शहरीकरण, अयोग्य कचरा व्यवस्थापन आणि खाणकाम यांचा समावेश होतो. कमी झालेले पीक उत्पादन, दूषित अन्न आणि पाणी, जैवविविधतेचे नुकसान, भूस्खलन, पुराचा धोका आणि विविध आरोग्य समस्या यांचा समावेश होतो. (लेखक मराठा विद्याप्रसारक समाज संस्थेचे सरचिटणीस आहेत.)

मातीचे प्रदूषण कमी करण्याचे उपाय

- योग्य शेती तंत्राचा वापर करणे.

- कचऱ्याची विल्हेवाट लावण्यापूर्वी पुनर्वापर करणे, उत्पादनांचा पुनर्वापर करणे.

- रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांऐवजी सेंद्रिय खतांचा वापर करणे.

- सामुदायिक शिक्षण आणि जागरूकता, स्थानिकांना सहभागी करून घेणे.

- सांडपाणी व्यवस्थेची योग्य देखभाल, घरगुती आणि औद्योगिक कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट लावणे.

- वनीकरणाला चालना देणे.

- नवीन झाडे आणि रोपे लावणे म्हणजे वनीकरण. डोंगराळ भागात झाडे लावणे हे संवर्धनासाठी सर्वांत प्रभावी आहे.