Sandip Kapde
महाराष्ट्राच्या इतिहासातील एक खलनायक म्हणून अनाजीपंत हे नाव घेतले जाते. मात्र अनाजीपंत नेमका कोण होता हेच अनेकांना ठाऊक नसते.
अनाजी पंत उर्फ अण्णाजी दत्तो हा छ. शिवाजी महाराजांच्या अष्टप्रधान मंडळातील सचिव (सुरनीस) आणि स्वराज्यातील जमीन महसूल व्यवस्थेतील एक प्रमुख कारभारी होता.
दादोजी कोंडदेव वारल्यानंतर महाराजांनी अण्णाजीची नेमणूक जमीन महसूल खात्यात केली.
अण्णाजी हा संगमेश्वरचा परंपरागत देशकुलकर्णी असल्यामुळे त्याला कोकणातील मामले प्रभावळी येथील उत्पन्नाचे हिशोब ठेवण्याच्या कामाचा चांगलाच अनुभव होता.
अण्णाजी दत्तो महत्त्वाकांक्षी आणि बुद्धिमान पंडित होता. त्याने जमीन मोजणीची नवीन योजना अमलात आणली
अण्णाजीच्या नवीन सारावसुली पद्धतीमुळे स्वराज्यातील जमिनींचे अचूक मोजमाप झाले. नैसर्गिक आपत्तीमधून शेतकऱ्यांचे नुकसान होणार नाही याची काळजी घेतली.
मुसलमानी राजवटींच्या त्या काळी अंदाधुंदी माजली होती. शेतकऱ्यांना जुलमी अशा सुमारे पन्नास पट्ट्या व कर भरावे लागत असत.
या करांपैकी अनेक कर छ. शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्यात रद्द करण्यात येऊन एकूण उत्पन्नापैकी चाळीस टक्के कर लावण्यात आला होता.
हंगामातल्या बाजारभावाप्रमाणे धाऱ्याच्या भागाचे रूपांतर केले. त्यामुळे जमिनीचा महसूल अचूक व वेळेवर मिळत गेल्यामुळे रयतेची, पर्यायाने स्वराज्याचीही स्थिती सुधारली.
३ एप्रिल १६८० रोजी शिवाजी महाराजांचा अल्पशा आजाराने मृत्यू झाला.
सिंहासनावर बसणार याची चर्चा सुरू झाली. त्यावेळी स्वराज्याचे युवराज संभाजी महाराज रायगडावर नव्हते.
अष्टप्रधान मंडळातील मोरोपंत पिंगळे, अण्णाजी दत्तो, निराजी हे तीन मंत्री संभाजी महाराजांच्या विरोधात होते.
शिवरायांच्या निधनाची बातमी देखील युवराजांपासून लपवण्यात आली.
स्वराज्याच्या गादीवर अल्पवयीन राजाराम महाराजांना बसवण्यात आले व राज्यकारभार सोयराबाई राणीसाहेबांनी हाती घेतला.
यासाठी इतर मंत्रिमंडळाची संमती अण्णाजी दत्तो याने घेतली.
अण्णाजी दत्तो याचा संभाजी महाराजांवर रोष होता त्यामुळेच त्याने हे कटकारस्थान रचले होते.
मात्र शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूची माहिती पन्हाळ्यावर संभाजी महाराजांपर्यंत पोहचली.
सैन्याचा व रयतेचा ओढा संभाजी महाराजांकडे होता. स्वराज्याचे सरसेनापती हंबीरराव मोहिते यांनी देखील त्यांनाच पाठिंबा दिला.
या पाठिंब्याच्या जोरावर संभाजी महाराजांनी रायगड आपल्या ताब्यात घेतला.
अण्णाजी दत्तो व इतर मंत्र्यांना अटक करण्यात आली. सोयराबाईंना नजरकैदेत टाकण्यात आले.
पुढे १४ जानेवारी १६८१ रोजी संभाजी महाराजांचा राज्याभिषेक झाला. स्वराज्यात आनंदीआनंद झाला.
त्यावेळी फितुरी करणाऱ्यांना संभाजी महाराजांनी माफ केले. अनेकांना पूर्वीच्या जागी नेमणुका केल्या.
अण्णाजी दत्तो यास देखील बंधन मुक्त करण्यात आले. त्याला मात्र सचिव पदाऐवजी अमात्य किंवा मुजुमदार म्हणून नेमण्यात आले.
संभाजी महाराजांनी मोठे मन दाखवले तरी अण्णाजी दत्तो याने आपली कारस्थानी वृत्ती सोडली नाही व त्याने संभाजी राजांवर विषप्रयोग करवला.
मात्र तो प्रयत्न फसला. अण्णाजी दत्तो यतस बेड्या ठोकण्यात आल्या.
छत्रपतींना पदच्युत करण्यासाठी मुघलांची मदत घेण्यासाठी प्रयत्न झाले.
शहजादा अकबर याचे संभाजी महाराजांशी मैत्रीचे नाते असल्यामुळे त्याने पुराव्याचे पत्र त्यांना पाठवून दिले.
हे दोन्ही कट करणाऱ्यांना संभाजी महाराजांनी शिक्षा केली. २० जणांना मृत्यू दंड देण्यात आला.
अण्णाजी दत्तो उर्फ अनाजीपंत यास हत्तीच्या पायी देऊन ठार करण्यात आले.
शिवकाल: डॉ. वि. गो. खोबरेकर आणि मराठी विश्वकोश
सकाळ+ चे सदस्य व्हा
ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!
Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.