Independence Day 2023: ९ ऑगस्ट १९४७ - दंगलीच्या आगीत होरपळत होतं कोलकत्ता; शांत करायला गांधीजी गेले पण...

भारताला स्वातंत्र्य मिळण्याला फक्त ५ दिवस बाकी होते. संपूर्ण देशाचं एक स्वप्न प्रत्यक्षात येणार होतं. दशकभर चाललेल्या स्वातंत्र्यलढ्यातला हा आनंदी काळ होता. ९ ऑगस्ट १९४७ रोजी गांधीजी पाटण्यात होते. कलकत्त्यात प्रचंड दंगली उसळल्या होत्या. हिंसाचाराच्या बातम्या आल्या.

पंजाबमधून येणाऱ्या बातम्या काही वेगळ्या नव्हत्या. भारताचे शेवटचे व्हाईसरॉय लॉर्ड माऊंटबॅटन यांना वाटत होतं की सीमा दुभाजनाचा अहवाल सर रॅडक्लिफ यांनी उशिराने द्यावा, पण ते त्यासाठी तयार नव्हते. गांधीजी कलकत्त्याला शांत करण्यासाठी तिथे गेले.

गांधीजी एक दिवस अगोदर संध्याकाळी पाटण्याला पोहोचले होते. त्याला भेटण्यासाठी लोकांची झुंबड उडाली होती. सकाळी प्रार्थना सभेनंतर गांधीजी पुन्हा तेच म्हणाले, दोन देश निर्माण होत आहेत यात शंका नाही पण आपण एकच आहोत. आपल्या भावना तशाच राहिल्या पाहिजेत. बिहारमध्ये बहुसंख्यांकडून हिंसाचार होऊ न देण्याचा इशाराही त्यांनी दिला.

या प्रार्थना सभेत कोणीतरी गांधीजींना कलकत्त्याला जाण्यास सांगितले, जिथं दंगली उसळत होत्या. तिथं जायला नक्कीच आवडेल, असं त्यांनी सांगितलं. तिथल्या जातीय दंगलींना शांत करण्यात आपला जीव गेला तरी चालेल.

गांधीजी संध्याकाळी कलकत्त्याला रवाना झाले. त्यांना स्टेशनवर पोहोचायला उशीर झाला असला तरी ट्रेनलाही उशीर झाला होता. ट्रेनमध्येच त्यांनी गुजराती हरिजन बंधूंसाठी एक लेख लिहिला. माउंटबॅटन यांना रॅडक्लिफने सीमा वाटपाचा अहवाल उशिरा द्यावा अशी त्यांची इच्छा होती. १५ ऑगस्टपूर्वी आल्याने आणि प्रकाशित झाल्यामुळे मोठ्या प्रमाणात गडबड होऊ शकते, असं त्यांना वाटत होतं. त्याचे खापर ब्रिटनवर फोडले जाईल. रॅडक्लिफ यांना मान्य नव्हते.

कोणत्याही परिस्थितीत १३ ऑगस्टपर्यंत हा अहवाल देणार असल्याचं त्यांनी सांगितलं. अनेक शहरांबाबत, भारत आणि पाकिस्तानच्या नेत्यांच्या त्यांच्या स्वतःच्या विनंत्या होत्या की त्यांनी कोणत्या देशात राहावे. वेगवेगळ्या समुदायांचेही वेगवेगळे दबाव होते. या अहवालातील कोणतीही विनंती किंवा दबाव स्वीकारण्यास माउंटबॅटन यांनी नकार दिला आणि सीमा आयोगाचे अध्यक्ष रॅडक्लिफ यांनी त्यांचं काम नि:पक्षपातीपणे करावं असं सांगितलं. ते जो अहवाल देतील तो अंतिम असेल.

विशेष म्हणजे जूनच्या शेवटच्या आठवड्यापर्यंत स्वतः सर सिरिल रॅडक्लिफ यांनाही ही जबाबदारी दिली जात असल्याची माहिती नव्हती. सीमारेषा आखण्यापूर्वी त्यांनी अनेक संबंधित भागांना भेटही दिली नाही. तसंच त्यांना भारतीय संस्कृतीबद्दल काहीच माहिती नव्हती. खरं सांगायचं तर हे काम करण्यासाठी त्यांच्याकडे फार कमी वेळ होता. फक्त सहा आठवडे. अशा काळात दोन देशांच्या हजारो किलोमीटरच्या सीमारेषा आखणं सोपं नव्हतं. हे सर्व खरोखरच विचित्र पद्धतीने घडलं.

माऊंटबॅटन यांनी सकाळी ११ वाजता पंजाब आणि हैदराबादवर चर्चा करण्यासाठी आपल्या कर्मचार्‍यांची बैठक बोलावली आणि सांगितलं की सीमा आयोगाचे अध्यक्ष संध्याकाळपर्यंत पंजाबबाबत आपला अहवाल तयार करतील. बैठकीत अधिकार्‍यांनी प्रकाशनास विलंब करण्याची सूचना केली.