‘लक्ष्य’भेद : ध्येय निश्चितीचे निकष

- सोनल सोनकवडे

ध्येय निश्चितीसाठी महत्त्वाची असते ती म्हणजे वैचारिक स्पष्टता. आपल्याला एखादी गोष्ट का करायची आहे याबद्दल आपला मूलभूत विचार झालेला असलाच पाहिजे. आपल्याला प्रशासकीय सेवेतील पद का हवे आहे, या अभ्यासाचा आपला हेतू काय आहे किंवा कोणतंही करिअर का निवडायचं आहे याबद्दल विचार झाला पाहिजे. एखादं पुस्तक वाचून किंवा प्रेरणादायी भाषणं ऐकून आपल्याला करिअर कोणतं निवडावं याबाबत दिशा मिळू शकेल, परंतु त्याचा हेतू, उद्दिष्ट हे आपल्याला ठरवावंच लागतं.

अन्यथा त्या दिशेने प्रयत्न करण्यासाठी आपल्याला सबळ कारण मिळत नाही. स्वत:बद्दल किंवा आसपासच्या जगाबद्दल कसा विचार करतो, आपल्याबद्दल इतर लोक काय म्हणतात याने किती फरक पडतो, बाह्य जगातील व्यवधानांचा आपल्यावर किती परिणाम होतो, या सगळ्या गोष्टींचा स्पष्ट विचार केला पाहिजे. ध्येय निश्चित झाल्यावर प्रयत्नांना जी दिशा येते त्यातून दृढनिश्चय वाढीला लागतो. करिअर निवडताना किंवा एखादी परीक्षा देताना आपण ही परीक्षा देण्याने काय मिळवणार आहोत, हे करिअर करण्याने आपल्याला कोणत्या गोष्टी नव्याने शिकायला मिळणार आहेत, या सगळ्याचा विचार झाला तर ध्येय निश्चिती सोपी जाते. ध्येय निश्चित झाल्याने आपल्या जगण्याला हेतूचा आधार मिळतो.

ध्येयापासून आपलं लक्ष विचलित करणाऱ्या अनेक गोष्टी असतात. दिवसातला रिकामा वेळ कसा घालवायचा, भटकायला कुठे जायचं किंवा कुठला सिनेमा पहायचा याचा विचार तुम्ही करू लागता. याऐवजी त्या त्या दिवसाचं, आठवड्याचं, महिन्याचं विशिष्ट ध्येय असल्यास लक्ष विचलित होत नाही. ध्येय निश्चित झालं असेल, तुम्ही एखाद्या कामाची अंतिम मुदत ठरवली असल्यास ते काम वेळेत पूर्ण करण्याचा चंग बांधता. ध्येयामुळे तुमची सततची कामं किंवा अभ्यास यातली चालढकल तुम्ही टाळू शकता.

ध्येय निश्चितीमुळे स्वयंप्रेरणेला बळ मिळते. एखादे ध्येय ठरवल्याप्रमाणे निश्चित वेळेत साध्य केल्यास समाधान मिळते आणि भविष्यातही अशा प्रकारे ध्येय निश्चितीसाठी आत्मविश्वास निर्माण होतो. स्वत:बद्दल अभिमान वाटू लागतो. तुम्ही स्वत:कडे, स्वत:च्या प्रयत्नांकडे सकारात्मक पद्धतीने पाहू लागता. ध्येय निश्चितीचे मनासारखे परिणाम मिळाल्यास आपल्याला विश्वास वाटू लागतो.

सहा महिन्यात होणाऱ्या परीक्षेचा अभ्यास तुम्ही ध्येयासक्त वृत्तीने केला आणि त्या परीक्षेत तुम्हाला यश मिळाले तर तुम्हाला त्याच्या पुढची एखादी अवघड परीक्षा देताना स्वत:च्या क्षमतेबद्दल शंका किंवा भीती मनात उत्पन्न होत नाही. आपल्यापुढे असलेली ध्येयं ही साधारणपणे तीन प्रकारची असतात. वैयक्तिक ध्येयं, तुमच्या कामाच्या ठिकाणची ध्येयं आणि सामाजिक किंवा नात्यांबाबतची ध्येयं. यातल्या कोणत्या प्रकारच्या ध्येयांना प्राधान्य दिले जावे हे माणसागणिक बदलते.

माझ्याबरोबर अभ्यास करणारा मित्र मला आलेल्या शंकांचं निरसन तर करायचाच; पण त्याचबरोबर अभ्यासातील कोणतीही शंका इतर कुणी घेऊन आलं तर त्यांच्या शंकांचं निरसनही करायचा. या शंका निरसनात अनेक वेळा त्याचा अभ्यास मागे पडायचा पण इतरांचे शंका निरसन, सोबत अभ्यास करणाऱ्या मुलांना मदत याला त्याच्या लेखी जास्त प्राधान्य होते. त्यामुळे त्याच्याकडे पाहता माझ्या असं लक्षात आलं की त्याच्या लेखी त्याच्या परीक्षा आणि अभ्यासापेक्षा (वैयक्तिक ध्येय) इतरांना मदत करणे, शंका निरसन करणे, मैत्री टिकवणे (सामाजिक ध्येय) याला प्राधान्य होते.

(लेखिका ‘आयआरएस’ अधिकारी, गीतकार, गायिका आहेत.)