Knee Pain : असह्य गुडघेदुखीची कारणे

- डॉ. पराग संचेती

गु डघे शरीरातील महत्त्वाचे सांधे असतात. दैनंदिन जीवनात गुडघ्याचा प्रचंड वापर करत असतो. गुडघे हे पायाच्या मधले सांधे असतात. याचाच अर्थ गुडघ्यांना होणारा त्रास हा शरीरातील दुसऱ्या भागांमुळेही होऊ शकतो. गुडघ्याचा संधीवात अर्थात ‘ऑस्टिओ-आर्थ्र्याटीस'' म्हणजेच गुडघ्याची होणारी झीज. गुडघ्याचे आवरण आणि वंगण कमी होऊ लागते.

गुडघे ताठरतात आणि दुखू लागतात. संधिवात हा साधारणतः साठीनंतरचा त्रास मानला जातो. वाढते वय, स्थूलता, रजोनिवृत्ती, चुकीची जीवनशैली, धूम्रपान, मद्यपान, गुडघ्याची दुखापत, उपडे बसणे अशा अनेक कारणांमुळे गुडघ्यांना संधिवात होऊ शकतो.

मांडी आणि पायामधील सांधा (गुडघा) खराब होतो. क्ष-किरणांनी हाडांच्या झालेल्या झिजेचे निरीक्षण करून अचूक निदान करता येते. ‘डेक्सा स्कॅन’च्या मदतीने हाडांमधील कॅल्शिअमची पातळी तपासून संधिवाताचे प्रमाण सांगता येते.

संधिवाताची लक्षणे - गुडघेदुखी, खास करून चालताना, जिने चढता-उतरताना, बसताना. गुडघ्याची सूज, हालचालीचा त्रास, गुडघे वाकडे

आमवात

आमवात हा वाताचा एक प्रकार आहे. त्यामध्ये कमी वयातच गुडघ्याची वा इतर सांध्यांची झीज होते. हा त्रास काही लोकांमध्ये होतो. दुसऱ्या वाताच्या प्रकारात मांडी आणि गुडघ्याची वाटीतील सांध्याचे आवरण खराब होऊ शकते. त्याला कॉनड्रोमलेशिया म्हणतात. हा त्रास प्रामुख्याने २० ते ३० वयोगटातील स्त्रियांमध्ये दिसतो. स्थूलता, चुकीचा जीवनशैली आणि व्यायामाचा अभाव ही प्रमुख करणे आहेत.

लक्षणे : गुडघे दुखी, खास करून मांडी घालून अथवा उपडे बसल्यावर, पायऱ्या उतरताना वाटीमध्ये दुखणे.

इतर कारणे

गुडघेदुखीची इतर करणे जाणून घेतल्यास योग्य निदान आणि उपचारांना मदत मिळते. गुडघ्याच्या गादीचा त्रास, उशांना सूज, अथवा तंतूंची दुखापत यामुळेही गुडघे दुखू शकतात आणि त्यांची कार्यक्षमता कमी होऊ शकते. खुबा, मांडी आणि पायातील स्नायूंची कमजोरी, पावलांचा विकार (उदा ः तळपाय सपाट असणे, टाचेचे वाढलेले हाड आदी) यामुळे गुडघ्याचा त्रास होऊ शकतो. यासाठी गुडघ्याची नियमितपणे काळजी व योग्य मार्गदर्शनाखाली व्यायाम आवश्यक आहेत.

उपचाराचा उद्देश

१) गुडघेदुखी कमी करणे ः गुडघेदुखी कमी होण्यासाठी आणि आवरण आणि वंगण वाढण्यासाठी सुरवातीच्या काळात औषध फार उपयोगी असतात. यात गोळ्या व गुडघ्यात इंजेक्शन्स याच बरोबर फिजिओथेरपीमधील उपकरणे आणि गुडघ्याचे पट्टे (ब्रेस) देखील सुरवातीच्या काळात उपयोगी असतात. ब्रेस बरोबरच मांडीच्या पुढील व मागील स्नायूंची ताकद वाढवणे महत्त्वाचे आहे. हे स्नायू गुडघ्यावर येणारा जोर स्वतःकडे घेऊन गुडघ्याची झीज कमी करतात. स्थूलपणामध्ये गुडघ्यांवर येणारा जोर जास्त असतो. म्हणूनच वजन कमी करणे उपयुक्त आहे.

२) गुडघ्यात बाक झाला असल्यास सरळ करणे ः सांध्याची खूपच झीज झाली असल्यास शस्त्रक्रियेची गरज आहे. वाकडे झालेले पाय सरळ करता येतात किंवा सांधा रोपण करून नवीन गुडघे बसवता येतात.

३) गुडघ्याची कार्यक्षमता सुधारणे ः गुडघे जपणे, त्यांचा आधार व हालचाल वाढवणे, सांध्यांच्या कार्याची जाणीव आणि तोल वाढवणे या सर्व गोष्टी गुडघ्याच्या उत्तम कार्यासाठी उपयोगी आहेत. यासाठी योग्य मार्गदर्शनाखाली व्यायाम महत्त्वाचे आहेत.

४) रुग्णाचे आयुर्मान सुधारणे ः शारीरिक कार्यक्षमता वाढण्यासाठीच व्यायाम (ॲरोबिक्स) आणि ताकद वाढण्याचे व्यायाम (अनएरोबिक्स) हे दोन्ही प्रकार महत्त्वाचे आहेत. याच बरोबर योग्य चपला/बूट गुडघ्याची काळजी घेण्यास उपयोगी आहेत.