ध्यान करूया चालता चालता

- मनोज पटवर्धन, योगतज्ज्ञ

ध्यान डोळे मिटून, एका जागी, विशिष्ट आसनात बसून करायचं असतं हेच आपल्याला माहिती आहे. ‘चालताचालताही ध्यान करता येतं’ यावर कदाचित आपला विश्वासच बसणार नाही. मात्र, या प्रकाराला शास्रीय आधार असून त्याचे शरीर मनासाठी विशिष्ट फायदेही आहेत. ध्यानधारणेचा हा एक आगळावेगळा प्रकार आहे.

अमेरिकेतल्या ‘कॅलिफोर्निया विद्यापीठात ‘द ग्रेटर गुड सायन्स सेंटर’मध्ये ‘माणसाचा खरा आनंद कशात आहे’ यावर अतिशय शास्त्रशुद्ध पद्धतीने संशोधन चालतं. कबात-झिन या अमेरिकन प्राध्यापकानं ‘माइंडफुलनेस’ या संकल्पनेची ‘माइंडफुलनेस’ म्हणजे ‘लक्ष देऊन, हेतूपुरस्सर, वर्तमान क्षणात, निर्विकारपणे निर्माण होणारी जागरूकता’, अशी परिपूर्ण व्याख्या केली आहे. कॅलिफोर्नियाच्या सायन्स सेंटरच्या म्हणण्यानुसार माइंडफुलनेसच्या व्याख्येनुसार ‘चालणं’ या ध्यान पद्धतीतून निखळ निर्भेळ आनंद मिळू शकतो.

नक्की काय आहे बरं हे मजेशीर वाटणारं ‘चालणं’ ध्यान?

या प्रक्रियेत अगदी हळुवार, मंद गतीनं चालायचं असतं. यात चालण्याच्या प्रक्रियेवर बारकाईनं लक्ष केंद्रित केलं जातं. चालताचालता वळणं, चालताना पावलं उचलणं, जमिनीवर पावलं ठेवणं, चालताना शरीराला पुढे नेणं या गोष्टींकडे अगदी सजगतेनं बघितलं जातं. खरंतर आपण रोज उठल्यापासून झोपेपर्यंत चालत असतो; पण त्या चालण्याकडे आपलं अजिबात लक्ष नसतं, आपण तेव्हा चालण्याबद्दल अजिबात सजग नसतो.

पाश्चिमात्य देशात ‘वॉकिंग मेडिटेशन’ला अफाट प्रसिद्धी मिळाली आहे. मात्र, गंमत म्हणजे त्यांच्याकडे मनःशांतीपेक्षाही ‘शरीराच्या फिटनेस’साठी ही ध्यानधारणेची पद्धत अवलंबली जाते. हे ध्यान करताना काही गोष्टींची काळजी घ्यावी लागते. हे चालणं अगदी शांत जागेत करावं. वर्दळीच्या रस्त्यावर किंवा फूटपाथवर नको. चालताना शरीर आणि मन शांत आणि आरामदायक स्थितीत असायला हवं. कुणीही आपल्या या चालण्यात व्यत्यय आणणार नाही आणि काही पावलं आपण सरळ चालू शकू अशी जागा असावी.

प्रत्यक्ष ध्यान प्रक्रिया

सुरवातीला दीर्घ श्वास घ्यावा आणि अगदी हळूहळू साधारण पंधरा पावलं चालावी. नंतर शक्य तेवढा खोलवर दीर्घ श्वास घ्यावा आणि मागे वळून जिथून चालायला सुरुवात केली तिथे त्याच मंद गतीनं चालत परत यावं. मूळ जागेवर परत आल्यानंतर पुन्हा शक्य आहे तेवढा दीर्घ श्वास घ्यावा.

हे करत असताना प्रत्येक पाऊल हळुवार टाकावं. दीर्घ श्वसन करतानाही हळुवार करावं. पाऊल टाकणं असो, वळणं असो, श्वास आत घेणं, बाहेर टाकणं असो. आपण जे करतो आहोत त्याचा खोलवर अनुभव घ्यावा. छोट्या छोट्या प्रत्येक प्रक्रियेचा अनुभव घ्यायला हवा. या सर्व प्रक्रियेत मनात विचार येऊ-जाऊ द्यावे. त्यांना अडवू नये.

अशा प्रकारे साधारण पंधरा मिनिटं तरी हे ‘चालणं ध्यान’ करावं.

हे ध्यान करणाऱ्या व्यक्तींचा दीर्घकाळ अभ्यास केल्यावर त्यांच्यावर खालीलप्रमाणे परिणाम दिसून आले :

शरीर शांत होतं. शरीर आणि मनाला आराम मिळतो.

एकाग्रता वाढते.

शरीर जास्त समतोल रहायला लागतं.

प्रत्येक क्रियेवर लक्ष केंद्रित केल्याने शरीराबद्दलची सजगता सुधारते.

पचन सुधारतं. चयापचय क्रिया व्यवस्थित होऊ लागते.

शरीर आणि मनाला विशेष ऊर्जा मिळते.

मनावरचे ताणतणाव निवळू लागतात.

खूप आगळंवेगळं ध्यान आहे हे. करून तर पाहा एकदा!