National Doctor's Day 2024 : देशभरात ‘राष्ट्रीय डॉक्टर दिन’ हा दिवस १ जुलैला मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. आपल्या देशात डॉक्टरांना देवाचा दर्जा दिला जातो. कारण, डॉक्टर आपल्या प्रयत्नांची पराकाष्ठा करून रूग्णांचे प्राण वाचवतात. त्यामुळे, त्यांच्या कार्याचा सन्मान करण्याच्या हेतून हा दिवस साजरा केला जातो.
डॉ. रखुमाबाई राऊत या आपल्या भारतातील पहिल्या महिला डॉक्टर होत्या. त्यांनी डॉक्टरकीची पदवी मिळवल्यानंतर डॉक्टर म्हणून प्रॅक्टिस केली होती. त्यामुळे, त्यांना भारतातील पहिल्या महिला डॉक्टर होण्याचा सन्मान मिळाला होता. दुसऱ्या बाजूला डॉ. आनंदीबाई जोशी यांना डॉक्टरकीची पदवी मिळाली. परंतु, लगेचच आजारपणात त्यांचा मृत्यू झाल्याने त्या डॉक्टरकी करू शकल्या नाहीत.
डॉ. रखुमाबाई राऊत या डॉक्टर असण्यापेक्षा ही त्या भारताच्या सुरूवातीच्या स्त्रीवाद्यांपैकी एक होत्या. वयाच्या अवघ्या २२ व्या वर्षी रखमाबाईंनी घटस्फोटासाठी न्यायालयात कायदेशीर लढा दिला होता. त्या काळात पुरुषांनी आपल्या पत्नीला सोडणे किंवा घटस्फोट देणे हे सामान्य होते.
परंतु, कदाचित रखुमाबाई या पहिल्या भारतीय महिला डॉक्टर होत्या की ज्यांनी आपल्या पतीकडून घटस्फोटाची मागणी केली होती. रखुमाबाईंच्या या धाडसी पावलाने त्या काळातील परंपरावादी समाज पूर्णपणे हादरला होता. आज आपण डॉक्टर्स डे दिनानिमित्त डॉ. रखुमाबाई राऊत यांचा जीवनप्रवास जाणून घेणार आहोत.
त्या काळातील ‘रायबहादूर’ आणि ‘जस्टिस ऑफ पीस’ असणाऱ्या हरीशचंद्र यादवजी यांच्या घरी रखुमाबाई राऊत यांचा जन्म २२ नोव्हेंबर १८६४ रोजी झाला. रखुमाबाईंची आई, जयंतीबाई या वयाच्या अवघ्या सतराव्या वर्षी विधवा झाल्यानंतर त्यांनी तिचा दुसरा विवाह करून दिला. रखुमाबाई या जयंतीबाई यांची पहिल्या पतीपासूनची मुलगी होय. जयंतीबाईंचे दुसरे पती डॉ. सखाराम अर्जुन (राऊत) हे नावाजलेले वनस्पतीशास्त्राचे प्राध्यापक होते.
रूढीनूसार रखुमाबाईंचा बालविवाह वयाच्या नवव्या वर्षी दादाजी भिकाजी यांच्यासोबत झाला होता. रखुमाबाईंचे प्रथम पती – दादाजी भिकाजी ह्यांच्या आईनं हरिश्चंद्रजींकडून ‘जयंतीबाईंच्या मुलीचं लग्न माझ्या मुलाशी करून दे’, असं वचन घेतलं होतं. त्याप्रमाणे रखुमाबाईंचा विवाह पार पडला. विवाह संपन्न व्हायला रखुमाबाईंचे वडील डॉ. सखाराम अर्जुन यांनी एक अट घातली होती. ती अशी की, रखुमाबाईंचा बालविवाह झाला असला तरी वयाच्या १६ व्या वर्षीच त्या सासरी जातील.
दरम्यानच्या काळात रखुमाबाईंचे पती दादाजी व्यसनांच्या आहारी गेले होते. त्यांना दम्याचा विकार जडला होता. आर्थिक बाबीत ते त्यांच्या मामांवर अवलंबून होते. हे सगळं लक्षात घेऊन रखुमाबाईंनी सासरी जाण्यास नकार दिला. एका स्त्रीकडून आलेला नकार तसेच रखुमाबाईंच्या नावे असलेली इस्टेट, ह्या कारणांकरता त्यांनी बायकोला सासरी पाठवावे,असा कोर्टात दावा ठोकला होता. पण, आई-वडिलांच्या पाठींब्यामुळे त्यांनी हा खटला लढला.
रखुमाबाईंनी ‘द हिंदू लेडी’ ह्या नावानं ‘टाईम्स ऑफ इंडिया’मध्ये अनेक विषयांवर पत्र लिहिली होती. ‘बालविवाह’, ‘सक्तीचे वैधव्य’ ‘पडदापद्धत’ अशा काही विषयांवरही त्यांनी लिहिलं. ‘हिंदू लेडी’च्या ह्या पत्रांनी खळबळ माजली. खटला तर रखुमाबाई आणि दादाजी यांचा खटला गाजलाच. परंतु, वाईटातून चांगलं निष्पन्न होतं, ह्या न्यायानं, लेडी डफरिन, लेडी रे आणि मिसेस ग्रँट डफ, ह्यांनी हिंदू लेडीला साहाय्य केलं.
रखुमाबाईंनी परदेशात जाऊन भूलतंत्र, सुईणपण, दंतशास्त्र ह्यांचा व स्त्रीरोगचिकित्सेचा विशेष अभ्यास केला होता. त्यासाठी वेगवेगळ्या कॉलेजमध्ये जाऊन खास शिक्षण घेतलं. बाळंतपणाचं शास्त्र व बाळंतपणातल्या शस्त्रक्रिया ह्या विषयांत ‘लंडन स्कूल ऑफ मेडिसिन’ इथल्या परिक्षेत विशेष प्रावीण्य मिळवलं. वैद्यकीय शिक्षणात स्त्री-पुरुष आपपरभाव न करणार्या् ह्या कॉलेजात ‘मुलींना पदवीदान करणे’, हे मात्र विद्यापीठाच्या कायद्यात बसत नसे.
तेव्हाच्या पद्धतीप्रमाणे रखुमाबाईंनी ही शेवटची परीक्षा ‘Onjoint board of the colleges of physicians and surgeons of Edinburgh and Glasgow’ ह्या स्कॉटलंडच्या संस्थेत दिली आणि त्या उत्तीर्ण झाल्या. ‘Licentiate of the Royal College of Physicians and Surgeons’ ही पदवी मिळाल्यानंतर त्यांचं नांव इंग्लंडच्या ‘मेडिकल रजिस्टर’मध्ये सनदशीर दाखल झालं.
‘डफरिन फंडा’तर्फे भारतात एकूण सात रुग्णालयं उघडण्यात आली. पहिलं दिल्लीत निघालं. त्यानंतर मुंबईत ‘कामा हॉस्पिटल’, नंतर मग सुरत, बडोदा, मद्रास अशी पुढची रुग्णालयं चालू झाली. रखुमाबाईंनी डॉक्टरी व्यवसायाची सुरुवात कामा हॉस्पिटलमध्ये केली. तिथे त्यांची नेमणूक ‘हाऊस सर्जन’ म्हणून झाली. इथे त्यांनी केवळ सहाच महिने काम केलं. कामा हॉस्पिटलमधल्या तात्पुरत्या नेमणुकीनंतर रखुमाबाईंना सुरतच्या तेव्हाच्या ‘शेठ मोरारभाई व्रजभूषणदास माळवी हॉस्पिटल’मध्ये ‘मेडिकल ऑफिसर’ ह्या पदावर नियुक्त करण्यात आलं.
सुरतेत तर पायाभरणीपासून सुरुवात होती. आधी तर बऱ्याच स्त्रिया कुठल्याच दवाखान्यात प्रसूतीसाठी जायला तयार नसायच्या. त्यात ह्यांच्या इस्पितळासाठी इमारत तयार होती परंतु ती झपाटलेली असल्याच्या वदंता पसरल्या होत्या. तेव्हा इमारतीत शेळीचं सुखरूप बाळंतपण करून खात्री देण्यापासून ते दवाखान्यात प्रसूतीसाठी न येणाऱ्या स्त्रियांचं समुपदेशन तर केलंच आणि त्यासाठी शेवटपर्यंत अथक प्रयत्न त्या करत राहिल्या. उपचारांसाठी आलेल्या स्त्रियांसोबतच्या मुलांसाठी बालक मंदिर रखुमाबाईंनी स्थापन केले.
स्त्रियांनी घराबाहेर पडून काही करावं म्हटलं तर सर्वसाधारणपणे घरांतल्यांकडून विरोध होतो, परंतु, तोच विरोध त्या धार्मिक कार्यासाठी बाहेर पडत असतील तर तितकासा तीव्र राहत नाही. नेमकी हीच बाब लक्षात घेऊन रखमाबाईंनी प्रथमतः स्त्रियांना धार्मिक पुस्तक वाचनासाठी एकत्र केलं व नंतर त्यातून ‘वनिता आश्रम’ची स्थापना केली. इतर उपक्रमांसोबत विधवाआश्रम आणि अनाथाश्रम हे वनिताआश्रमचं मुख्य कार्य होतं.
सुरतेला असताना रमाबाई रानडेंनी अध्यक्षपद भूषवलेल्या १९०७च्या सुरतेच्या अखिल भारतीय महिला परिषदेच्या स्वागत समितीच्या चिटणीसपदी त्यांनी काम केलं, तर पुढे राजकोटला गेल्यावर ‘रेडक्रॉस सोसायटी’ची शाखा उघडली. पहिल्या महायुद्धादरम्यानचं त्यांचं कार्य लक्षात घेऊन १९१८ साली त्यांना रेडक्रॉसतर्फे सन्मानपदक देण्यात आलं.
‘बायकोचे पोट हे नवऱ्याच्या पोटात’ हे तत्वत: मान्य कर परंतु पाच-पंचवीस माणसांच्या घरात सर्वात शेवटी जेवायला बसणाऱ्या बायकांचे जेवण आधी वेगळे काढून ठेवत जा. वरवर साध्या वाटणाऱ्या ह्या वाक्याचं काय मोल आहे, ते अशा परिस्थितीतून गेलेल्या स्त्रीलाच कळेल. असा सल्ला रखूमाबाईंनी भावाच्या सुनेला दिलेला लिहून ठेवला आहे.
स्त्रियांसाठी रखुमाबाईंनी खास विज्ञान-स्त्रीशिक्षकांच्या व्याख्यानमाला चालवल्या आणि अगदी किती स्त्रिया तिथे हजर होत्या, इथपासूनची नोंद ठेवली. इतकंच नव्हे, तर कामाठीपुरामधल्या स्त्रियांसाठी आरोग्यविषयक व्याख्यानं घडवून आणली. स्वतःच्या आजोबांच्या मालकीचं गावदेवीचं मंदिर सर्वांसाठी खुलं केलं.
अस्पृश्यांना, त्यांच्या स्त्रियांना हक्क आहेत ही त्यांची धारणा होती. ‘असमर्थांना आपण समर्थ बनवण्याचा प्रयत्न केला, परंतु जे दुर्लक्षित आहेत त्यांच्या प्रश्नांचं काय’, ही भावना त्यांना छळत असे. त्यातूनच त्यांनी प्रत्येक ज्ञातीचे काय हक्क आहेत त्यांच्या याद्या लिहून काढल्या. उदा. महाराला बावन्न हक्क आहेत, तर त्यांना त्या हक्कांची जाणीव करून दिली. अगदी ऐंशीच्या घरात वय असतानादेखील कुणा एकाकी मुलीला आसरा देणं, तिला लिहायला वाचायला शिकवणं, ‘मिडवाईफरी’ची परीक्षा द्यायला लावणं अशी कामं त्या करत राहिल्या.
स्त्रियांना बँकांमध्ये खातं काढायला लावून बचतीचं महत्त्व कृतीतून तेव्हाही शिकवत राहिल्या. डोळ्यांनी दिसणं अगदीच कमी झालं तेव्हा आजूबाजूच्या मुलांची ‘बालसभा’ घेत व त्यांच्या अंगी सभाधीटपणा यावा म्हणून गाणी-गोष्टी म्हणायला लावत. दुर्दैवानं रखुमाबाईंनी त्यांचा पत्रव्यवहार जपून ठेवला नाही; उलटपक्षी तो वेळोवेळी जाळून टाकला. त्यांच्या टिपणातल्या काही वह्या आहेत, त्यावरूनच काय ती त्यांच्या कार्याची थोडीफार माहिती कळते.
देश पारतंत्र्यात असताना भारतात समाजसुधारक आणि स्वातंत्र्यवीर यासारखे दोन गट पडले होते. त्यातील समाजसुधारकांकडे फारसे लक्ष दिले जात नाही. मात्र देश स्वातंत्र्य होण्यासोबतच समाज अनेक रूढी परंपरामधून बाहेर पडून मोकळा श्वास घेऊ शकला तो केवळ डॉ.रखुमाबाई राऊत यासारख्या समाजासाठी आयुष्य वाहणाऱ्या समाज सुधारकांमुळेच. आज महिला सुदृढ आहेत, त्या जन्माला घालणरे बाळही आज सुखरूप जन्म घेते.
पण, एकेकाळी भारतात भूकबळी, पोलिओ यासारख्या आजारांनी थैमान घातले होते. त्याकाळी महिलांना सुदृढ ठेवण्याचे तसेच महिलांना जागरूक करण्याचे काम रखुमाबाई यांनी केले. त्यांच्या या शौर्याला आणि कार्याला माझा सलाम..!
सकाळ+ चे सदस्य व्हा
ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!
Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.
