शांभवी मुद्रा ध्यान

- मनोज पटवर्धन, योगतज्ज्ञ

योगसाधनेत तीन मुद्रांना फार महत्त्व आहे. शांभवी, खेचरी आणि अश्विनी, अशी या मुद्रांची नावं आहेत. तिन्ही मुद्रांना मिळून ‘मुद्रात्रय’ म्हटलं जातं. प्रत्येक मुद्रेचे शरीरमनाच्या आरोग्यासाठी वेगवेगळे फायदे असल्यामुळे त्या आपापल्या परीनं श्रेष्ठ आहेत. मात्र त्यातही ‘शांभवी मुद्रा’ सर्वश्रेष्ठ मानली जाते.

शांभवी मुद्रा ध्यान कसं करायचं?

सहज बसता येईल अशा आसनामध्ये ताठ बसावं. डोळे मिटून आंतरदृष्टी डोळ्यांच्या मध्यभागी (भ्रूमध्यावर) एकाग्र करावी. एकाग्रता चांगली साधली की शरीर शिथिल, श्वसन संथ आणि मन शांत अशा स्थितीचा अनुभव मिळू लागतो. या ध्यानाचे शरीर आणि मनाच्या आरोग्याच्या दृष्टीने वेगवेगळे फायदे आहेतच. यापुढे जाऊन ‘आत्मसाक्षात्कार’ (स्वतःच्या खऱ्या रूपाची जाणीव) हा फार महत्त्वाचा परिणाम मानला जातो.

भारतीय परंपरेत वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून शांभवी मुद्रेकडे कसं पाहिलं जातं, हे पाहणं खूप रोमांचक ठरेल.

भारतीय तत्त्वज्ञान : भारतीय तत्त्वज्ञानामध्ये फार प्राचीन काळापासून सगुण उपासनेचं प्रतीक मानल्या गेलेल्या शंभूला (शंकर) भ्रूमध्याच्या ठिकाणी (डोळ्यांच्या मधोमध) तिसरा डोळा आहे असं मानलं जातं. म्हणून त्याला ‘त्रिनेत्र’ म्हणतात. ‘शंभू’वरूनच शांभवी हे नाव पडलेलं आहे.

शरीररचनाशास्त्र : शरीररचनाशास्त्रानुसार भ्रूमध्याच्या मागे मेंदूमधे मज्जातंतूंचं जाळं (नर्व्ह प्लेक्सस) आहे. योगशास्त्राने याच ठिकाणी आज्ञाचक्राचं स्थान मानलेलं आहे. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे ‘गेल्या दोनशे वर्षांत विकसित झालेल्या शरीररचनाशास्त्रातल्या नर्व्ह प्लेक्ससचं वर्णन’ हे ‘हजारो वर्षांपूर्वीच्या योगशास्त्रातील आज्ञाचक्राच्या वर्णनाशी जुळतं’ हे अभ्यासकांनी मान्य केलं आहे. आज्ञाचक्र हे षटचक्रांपैकी अत्यंत महत्त्वाचं असं सहावं चक्र असून ‘आज्ञा’ या नावाप्रमाणेच ते इतर चक्रांच्या कार्यावर नियंत्रण ठेवतं.

आधुनिक वैद्यकशास्त्र : अंतःस्रावी ग्रंथी रचनेत पिट्यूइटरी ग्रंथीचं स्थान भ्रूमध्याच्याआत मेंदूमघ्. आहे. ही महत्त्वाची ग्रंथी इतर सगळ्या ग्रंथींच्या कामावर नियंत्रण ठेवते. तिला ‘बॅन्डमास्टर ऑफ एन्डोक्राइन ऑर्केस्ट्रा’ म्हणजेच ‘अंतःस्रावी ग्रंथींच्या वाद्यवृंदाचा नियंत्रक’ असं कलात्मक नाव दिलं गेलं आहे.

तिबेटी तंत्रयोग : हजारो वर्षांपूर्वीपासून तिबेटी लामा भ्रूमध्याच्या आत मेंदूमध्ये ‘तिसरा डोळा’ (थर्ड आय) हे सर्वश्रेष्ठ शक्तिस्थान मानत आलेले आहेत. आधुनिक विज्ञानाने तिबेटी तंत्रयोगावर फार मोठ्या प्रमाणात संशोधन करून त्यातील चमत्कारांचं वैज्ञानिक रूप वेळोवेळी जगासमोर आणलं आहे.

चिनी ॲक्युप्रेशरशास्त्र : ॲक्युप्रेशरशास्त्र सांगतं, की भ्रूमध्याच्या ठिकाणी महत्त्वाचा, गुणकारी ॲक्युप्रेशर बिंदू असून त्याला ‘अधिपती’ हे सार्थ नाव दिलेलं आहे.

मनो-मज्जा-रोगप्रतिबंधकशास्त्र (न्युरो सायको इम्युनॉलॉजी PN) : वैद्यकशास्त्रात अनेक वर्षांच्या संशोधनातून प्रस्थापित झालेल्या या शाखेनुसार भ्रूमध्याच्या आत मेंदूमध्ये फार महत्त्वाचा केंद्रबिंदू मानलेला असून, त्यावर दृष्टी एकाग्र केल्यास तो उत्तेजित होऊन कोणत्याही बाह्य संवेदनांशिवाय पाच ज्ञानेंद्रियांवर, (डोळे, कान, नाक, जीभ, त्वचा) त्यांच्या कार्यावर नियंत्रण मिळवता येतं असं मानलं आहे.

प्राचीन योगग्रंथ : ‘घेरंडसंहिते’त म्हटलंय : ‘शांभवी मुद्रा उत्तम प्रकारे अभ्यासणारा ‘आदिनाथ (शिव- सृष्टी लयाकडे नेणारा हर्ता), नारायण (विष्णु-सृष्टीचे धारण करणारा धर्ता), ब्रह्मा (सृष्टी निर्माण करणारा कर्ता) मानावा.

यावरून शांभवी मुद्रेचं अनन्यसाधारण महत्त्व लक्षात येईल. ‘मंडल ब्राह्मणोपनिषदा’मध्ये ‘योगसाधनेच्या गूढ, श्रेष्ठ अभ्यासाचं प्रतीक’ असं शांभवी मुद्रेचं वर्णन आहे. एवढे विविध दृष्टीकोन शांभवी मुद्रा ध्यानाचं महत्त्व, श्रेष्ठत्व पटवून द्यायला नक्कीच पुरेसे आहेत.