मानसिक आरोग्य म्हणजे काय?

- डॉ. मलिहा साबळे, मानसिक आरोग्य तज्ज्ञ, संस्थापक व संचालक - द हेल्दी माइंड

मानसिक आरोग्य हा शब्द हल्ली खूपच चर्चेत असतो; पण हे मानसिक आरोग्य म्हणजे नेमकं काय? काही अगदी सहजसोपे ठोकताळे आहेत. तुमचे नातेसंबंध, कामावरील उत्पादकता, झोप, शारीरिक आरोग्य या सर्वांवर परिणाम झाला आहे का? खूपच चिडचिड वाढली आहे का? तर मग तुमचं मानसिक आरोग्य तपासण्याची नक्कीच वेळ आली आहे.

मानसिक आरोग्याच्या समस्या दैनंदिन जीवनावर परिणाम करू शकतात. त्यामुळे मानसिक आरोग्य बिघडल्याची सुरुवातीची लक्षणं ओळखणं आणि उपचार घेणं आयुष्यात संतुलन राखण्यासाठी आवश्यक आहे. चला, आपण आता पारखूया आपलं आरोग्य.

व्यक्ती स्वत:कडे आणि इतरांकडेही सकारात्मकतेनं पाहतात, तेव्हा झोपेच्या पद्धती किंवा झोपेच्या गुणवत्तेशी संबंधित कोणतीही समस्यांशिवाय ते त्यांच्या आवडीनुसार जीवन जगत असतात. प्रत्येकानं हे समजून घेतलं पाहिजे, की अंथरुणावर पडल्यानंतर तीस मिनिटांच्या आत झोप लागणं, रात्रभर झोपेत वारंवार जाग न येणं आणि मनात वारंवार विचार न येणं, हे झोपेची गुणवत्ता तपासण्याचे मार्ग आहेत. चांगली भूक लागणंदेखील आवश्यक आहे.

चांगल्या मानसिक आरोग्याचं आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे उत्पादकपणे काम करणं, विविध तणाव आणि अनिश्चिततेचा सामना करणं, शिकण्याची क्षमता आणि इतरांशी संबंध निर्माण करून आणि लोकांशी संवाद साधून सामाजिकरित्या सक्रिय राहण्याची क्षमता दर्शवणं. ज्या लोकांचं मानसिक आरोग्य चांगलं आहे ते भावना चांगल्या प्रकारे हाताळू शकतात, त्यांचं व्यवस्थापन करू शकतात आणि व्यक्त करू शकतात.

मानसिक बिघाड किती काळ टिकतो? मानसिक बिघाड, ज्याला ‘नर्व्हस ब्रेकडाऊन’ असंही म्हणतात, तो काही तासांपासून ते काही आठवडे टिकू शकतो. तो क्लिनिकल विकार नाही, तरीही तीव्र मानसिक किंवा भावनिक ताण असतो तेव्हा नर्व्हस ब्रेकडाऊन उद्भवू शकतं. व्यक्ती मानसिक आरोग्यतज्ज्ञाकडून किती लवकर मदत घेते यानुसार बिघाडाचा कालावधी वाढू किंवा कमी होऊ शकतो.

कोणत्याही आजाराचं निदान न झाल्यास, उपचाराची वेळ आणि गुणवत्तेमुळेदेखील बिघाडाचा परिणाम वाढू किंवा कमी होऊ शकतो. मानसिक बिघाडाचं मुख्य कारण अनुवंशिकता असू शकतं किंवा गुंडगिरी, बाल शोषण, घरगुती हिंसा, एखाद्या प्रिय व्यक्तीचा मृत्यू, बेरोजगारी किंवा नोकरी गमावणं, घटस्फोट, दीर्घकालीन किंवा दीर्घकालीन ताण, कर्ज, सामाजिक अलगीकरण, औषधांचा गैरवापर; डोके दुखापत किंवा न्यूरोलॉजिकल स्थितीसारखी शारीरिक कारणं, दीर्घकालीन शारीरिक आजार अशा गोष्टींमुळेही मानसिक आरोग्यावर परिणाम होऊ शकतो.

आज आपण आपलं मानसिक आरोग्य पाहिलं. चला तर, ही चळवळ आपण चालू ठेवूया. दर आठवड्यास आपण भेटू अशाच बऱ्याचशा विषयांवर चर्चा करायला.