तणाव आणि आपण

- डॉ. मलिहा साबळे, मानसिक आरोग्यतज्ज्ञ, संस्थापक व संचालक - द हेल्दी माइंड

तणाव ही नैसर्गिक प्रतिक्रिया असली, तरी सततचा ताण एखाद्या व्यक्तीच्या आरोग्यावर आणि आरोग्यावर परिणाम करू शकतो. काम, नातेसंबंध, आर्थिक दबाव आणि इतर परिस्थितींमधून तणाव येऊ शकतात; परंतु विविध आव्हानं किंवा व्यक्तीच्या कल्याणासाठी धोका निर्माण करणारी कोणतीही गोष्ट तणाव निर्माण करू शकते.

तणाव प्रेरक असू शकतो आणि तो जगण्यासाठी आवश्यकदेखील असू शकतो. शरीराची यंत्रणा एखाद्या व्यक्तीला धोका केव्हा आहे आणि कसा प्रतिसाद द्यायचा हे सांगते. तथापि, शरीर खूप सहजतेनं ट्रिगर होतं, किंवा एकाच वेळी खूप ताणतणाव असतात, तेव्हा एखाद्या व्यक्तीचं मानसिक आणि शारीरिक आरोग्य बिघडू शकतं आणि हानिकारक ठरू शकतं. ताण हा धोकादायक घटकांविरूद्ध शरीराचा नैसर्गिक संरक्षकही असतो.

त्याच्यामुळे शरीरात संप्रेरकांचा पूर येतो, ज्यामुळे त्याची यंत्रणा धोक्यापासून बचाव करण्यासाठी किंवा त्याचा सामना करण्यासाठी तयार होते. याला ‘फ्लाइट ऑर फाइट मेकॅनिझम’ म्हणून संबोधतात. शरीरात कॉर्टिसोल, एपिनेफ्रिन आणि नॉरपेनेफ्रिन या रसायनांची मोठ्या प्रमाणात निर्मिती होते. हे खालील शारीरिक प्रतिक्रियांना चालना देतात : वाढलेला रक्तदाब, स्नायूसज्जता, घाम येणं, सतर्कता.

तणावनिर्मूलनासाठीचे घटक

• व्यायाम : व्यायामामुळे तणाव कमी होऊ शकतात.

• अल्कोहोल, ड्रग्ज आणि कॅफिनचं सेवन कमी करणं : हे पदार्थ तणाव टाळण्यास मदत करणार नाहीत आणि ते आणखी वाईट करू शकतात.

• पोषण : भरपूर फळे आणि भाज्या असलेला निरोगी, संतुलित आहार तणावाच्या वेळी रोगप्रतिकारक शक्ती राखण्यास मदत करू शकतो.

• प्राधान्य व्यवस्थापन : कामांची यादी तयार केल्यामुळे आणि अंमलबजावणी केल्यामुळे किंवा तातडीच्या कामांवर लक्ष केंद्रित करण्यामुळे तणाव कमी करण्यास मदत होऊ शकते.

• वेळ : लोकांनी वेळापत्रक व्यवस्थित करण्यासाठी, आरामासाठी, आवडी पूर्ण करण्यासाठी वेळ बाजूला ठेवला पाहिजे.

• श्वास आणि विश्रांती : श्वासोच्छ्वास आणि विश्रांती तंत्रं हृदयगती कमी करू शकतात आणि विश्रांतीस प्रोत्साहन देऊ शकतात.

• बोलणं : कुटुंब, मित्र, सहकाऱ्यांसोबत चिंता वाटून घेतल्यानं मन मोकळं होणं आणि एकटेपणाची भावना कमी होणं यांसाठी मदत होऊ शकते.

• लक्षणं ओळखणं : लक्षणं लक्षात घेणं ही आरोग्याची पहिली पायरी आहे.