चंद्रगुप्त मौर्यांच्या कालखंडातील महादेव व सहदेव मंदिर

सावळेश्वर - येथे प्राचीन काळातील महादेव व सहदेव यांची हेमाडपंती मंदिरे असून, याचे संपूर्ण बांधकाम दगडामध्ये बांधलेले आहे. अशाच प्रकारे भारताच्या विविध भागांत अनेक प्राचीन मंदिरे पाहावयास मिळतात. केरळपासून काश्मीरपर्यंत, पश्चिमेला गुजरातपासून पूर्वेकडे आसामपर्यंत असलेली विविध वास्तुशैलीतील मंदिरे म्हणजे भारताचा एक महत्त्वाचा सांस्कृतिक ठेवा आहे. सावळेश्‍वर (ता. मोहोळ) येथेही असेच मंदिर असून, त्याचे जतन करणे काळाची गरज आहे.

स्थानिक जाणकारांच्या मते, हे मंदिर चारशे वर्षे जुने आहे, तर काहींच्या मते हे मंदिर त्याहीपेक्षा पुरातन असून याचे गर्भगृह आठ फुटांचे तर महादेव पिंडीची लांबी तीन फूट व रुंदी दोन फूट तर पिंडीची उंची एक फूट आहे. मंदिरांच्या खांबावर तसेच प्रवेशद्वारासमोर काही अक्षरे लिहिली आहेत, यावरून याचा बोध होण्याची शक्यता आहे. याबाबत पुरातत्त्व विभागाने संशोधन करून या मंदिराची डागडुजी करण्याची आवश्यकता आहे. याबद्दल इतिहासाचा अभ्यास करून अधिक बारकाईने संशोधन केल्यास मोठा ऐतिहासिक ठेवा हाती लागेल, यात शंकाच नाही. प्रत्येक वर्षी नागपंचमी दिवशी येथे नागोबाची पूजा केली जाते. गावातील सर्व जातिधर्मातील महिला एकत्रित येऊन नागोबाची गाणी म्हणत पिंगा खेळतात. त्या दिवशी मंदिरात मोठी यात्रा भरते. मंदिरातील वाळू लोक घेऊन जातात आणि आपल्या घराच्या परिसरात ती टाकतात. त्यामुळे परिसरात साप निघत नाही व दिसतही नाही, अशी प्राचीन काळपासून चालत आलेली श्रद्धा आहे.

मंदिराची वैशिष्ट्ये

• मंदिराची उभारणी करताना कुठेही वाळू व सिमेंटचा वापर दिसत नाही

• सहा ते आठ फुटांच्या दगडी शिळा लावून करण्यात आली महादेव मंदिराची उभारणी

• मंदिराच्या छतावर माती आहे परंतु पावसाळ्यात ते गळत नाही, हे विशेष

• मंदिराचा गाभारा वगळता पुढील बाजूस मोकळी हवा खेळत असल्याने उन्हाळ्यात त्या ठिकाणी जाणवत नाही उकाडा

हे मंदिर फार प्राचीन काळातील असून, चंद्रगुप्त मौर्य यांच्या कालखंडातील असण्याची शक्यता आहे. मंदिर पूर्ण हेमाडपंती बांधकामाचे असून, पुरातत्त्व विभागाने या मंदिराचे जतन व संवर्धन करणे आवश्‍यक आहे.

- रामेश्वर जोकार, मंदिराचे पुजारी, सावळेश्वर.