History of Nauvari Saree: नऊवारीचे नऊ नखरे

रील्समधल्या नऊवारीच्या अनेक प्रकारांपलिकडे नऊवारी म्हणजे बरंच काही आहे. नऊवारीची बाजारपेठ, तिचा इतिहास. पुराणकाळात येणारे तिचे संदर्भ, राजेरजवाड्यांनी जपलेली नऊवारी...... नऊवारीसंदर्भातले हे ९ महत्त्वाचे प्रश्न आणि त्यांची उत्तरं वाचाच!.सणासुदीच्या दिवसांत इन्स्टा, फेसबुक वगैरे सोमीवर फेरफटका माराल तर सगळ्या पारंपरिक गोष्टींचा पूर आलेला दिसेल. मग ते पदार्थ असतील नाहीतर कपडे. त्यातही बायकांच्या कपड्यांच्या बाबतीत तर 'एक नूर आदमी दस नूर कपडा' ही म्हण अगदी सार्थच ठरते. त्यामुळे त्या व्हिडीओजचं काय बोलायलाच नको.त्यातही साड्यांच्या रील्सला भर आलेला असतो. नऊवारी साड्यांची रील्स मात्र विशेषत: सणासुदीच्या काळात अधिक दिसायला लागतात. अर्थात ते साहजिकच आहे म्हणा. सणांच्या निमित्ताने परंपरेची आठवण करून देणारे हे नेसणं आपल्या सगळ्यांनाच आठवतं. त्यामुळेच नऊवारीच्या परंपरेचा खऱ्या अर्थाने शोध घ्यायला सुरुवात केली. .१. नऊवारीचा इतिहास काय आहे?वेशभूषाकार आणि वस्त्र अभ्यासक,तज्ज्ञ नीरजा पटवर्धन म्हणतात, खरं सांगायचं तर नऊवारी अमुक याच काळात उदयास आली असे तिचे ठोस संदर्भ माझ्याकडे नाहीत. म्हणजे नऊवारीविषयी इतिहासात काहीच लिहीलं गेलं नाही असं नव्हे पण त्याची मांडणी विस्कळीत आहे. दुटांगी धोतर नेसण्याच्या पद्धतीवरुनच साधारण नऊवारीचं नेसण्याची पद्धत आली असावी, असा अंदाज आहे. नऊवारीची नेसण्याची पद्धत आणि ही साडी मराठी जनांची म्हटली जात असली तरी मराठा कालखंडाच्या बरेच आधीसुद्धा त्याचे संदर्भ आढळतात..२. नऊवारी किती प्राचीन आहे? पटवर्धन यांच्या मते, नऊवारी किती प्राचीन आहे हे सांगता येणार नाही. मात्र दुटांगी वस्त्र आणि त्याचाच उरलेला भाग पदरासारखा अशी रचना विविध प्राचीन कालखंडांमध्ये तुरळक का होईना आढळते.अभ्यासकांच्या मते, गांधार देशात गुप्तकालखंडात मौर्य राजांच्या कालखंडाच्या अंतिम टप्प्यातील काही कपड्यांचा अभ्यास केल्यास त्यात अगदी नऊवारीशी जुळणारी वेशभूषेची पद्धत दिसते. तरीही अगदी हीच नऊवारी असं म्हणता येत नाही. तर मराठी विश्वकोषातील नोंदीनुसार, स्त्रियांनी साडी वा तत्सदृश वस्त्र वापरण्याची प्रथा भारतात खूप प्राचीन काळापासून चालत असल्याचं कळतं. शिशुनाग व नंद वंशांच्या काळी (इ. स. पू. ६४२–३२०) संस्कृतीचा विकास होऊ लागल्यावर साडी परिधान करण्याच्या वेगवेगळ्या पद्धती आणि शैली निर्माण झाल्या. उदा., हस्तशौंडिक, मत्स्यवालक, चतुष्कर्गक, तालवृन्तक इत्यादी. .३. नऊवारी नेसण्याच्या पद्धती कोणत्या?इ. स. पू. दुसऱ्या शतकात स्त्रिया टाचेपर्यंत साडी, कमरेला गोंडेदार मेखला किंवा कमरपट्टा व अंगाखांद्यावर दुप्पटा घेत असत. सांची येथील शिल्पावरून स्त्रिया त्याकाळी सकच्छ (कासोट्यासह) लुगडी नेसायच्या असं दिसतं. खांद्यावर टाकलेला पदर कधीकधी अंगावरही गुंडाळून घेतला जात असे.गुप्तकाळात (इ. स. तिसरे–पाचवे शतक) स्त्रिया साडी, वैकक्ष (उपरणे) यांचा वापर करत असल्याच्या नोंदी सापडतात..४. नऊवारी कोणत्या प्रांतात नेसली जाते?नऊवारी देशातल्या विविध प्रांतात नेसली जाते. फक्त महाराष्ट्रच नव्हे तर कर्नाटक, आंध्रप्रदेश, तामिळनाडू आदी विविध राज्यांत नऊवारी नेसली जाते. नीरजा पटवर्धन (वेशभूषा अभ्यासक, तज्ज्ञ) म्हणतात, नऊवारी साडीचं वेगळेपण तिच्या नेसण्यात आहे. मुळातच साडी हे एक अखंड कापड असतं ती ज्या पद्धतीने गुंडाळली जाते, नेसली जाते त्यावर तिचा प्रकार ठरतो. अगदी नुसत्या किनारपट्टीच्या भागातही या नेसण्याच्या किमान २५ पद्धती सापडतात असं नीरजा सांगतात. कोळी, ठाकूर, धनगर, आगरी, सिंधुदुर्गातील ख्रिश्चन अशा विविथ समाजसमूहांत निरनिराळ्या पद्धतीने नऊवारी नेसली जाते. कधी तिला निऱ्या येतात कधी नाही. पण काष्टा असणं हे साधारण सगळ्या प्रकारात सारखेपण दिसतं. मात्र नेसण्याच्या या पद्धतींचं म्हणावं, त्याप्रमाणे दस्तावेजीकरण झालेलं नाही, अशीही खंत नीरजा व्यक्त करतात. .प्राचीन ग्रंथांमधील नऊवारीचे उल्लेखनऊवारीला सर्वसाधारणपणे लुगडे असेही म्हटले जाते. या लुगड्याचे उल्लेख प्राचीन साहित्यात सापडतात. रुक्मिणीस्वयंवर, ज्ञानेश्वरी, अनुभवामृत, चांगदेव पासष्टी, लीळाचरित्र, श्रीनामदेवगाथा अशा विविध ग्रंथांमध्ये, तसेच ताम्रपटांवरही लुगड्याचे उल्लेख आढळतात. अर्थात हे लुगडे म्हणजे केवळ नऊवारी साड्या असतील असे ठोस सांगता येत नाही. कारण एका कालखंडात मानाचा पोषाख म्हणजे लुगडं असं म्हटलं जात असे. मग ते स्त्रियांचं असो वा पुरुषांचं. कालौघात त्यात बदल झाला आणि लुगडं म्हणजे केवळ नऊवारी असे म्हणण्याची पद्धत रुढ झाली..५. नऊवारीचं उत्पादन कुठे होतं?भारतात अनेक ठिकाणी आता नऊवारीचं उत्पादन होतं. मात्र एकेकाळी मालेगावात सगळ्यात जास्त नऊवारी साड्या तयार होत असत. सध्या हे प्रमाण बरंच कमी झालेलं आहे. पिढ्यानपिढ्या हा व्यवसाय करणारे आणि मालेगावच्या पॉवरलूम संघटनेच्या कार्यकारिणीतले सदस्य युसुफ भाई इलियास म्हणतात, आता आमच्याकडे नऊवारी साडी फारशी तयार होत नाही. खरंतर नाहीच म्हणा ना. आता आम्ही फक्त सुतापासून कापड तयार करून देतो, तेही पांढऱ्या रंगाचं. मग ते कापड म्हणजे निरनिराळ्या प्रकारच्या कपड्यांसाठीचा कच्चा माल असतो. हा कच्चा माल व्यापारी, अडते विकत घेतात आणि त्यावर मग रंगकाम, नक्षीकाम, विणकाम वगैरे होऊन बाजारात तयार साडी किंवा ड्रेस येतो. युसुफभाईंच्या सांगण्यानुसार सध्या मालेगावात सुमारे ३ लाख २५ हजार पॉवर लूम्स म्हणजे यंत्रमाग आहेत. एका दिवसांत म्हणजे २४ तासात एका यंत्रमागावर ८० मीटर कापड तयार होतं..६. नऊवारीचं उत्पादन बंदच पडलं आहे का?दी मालेगाव औद्योगिक सहकारी मंडळ लिमिटेड, मालेगाव या संस्थेचे सहकारी संचालक अन्सारी खुर्शीद अहमद शब्बीर अहमद म्हणतात, मालेगावात अजूनही नऊवारी तयार होते. मात्र पूर्वीइतक्या प्रमाणात अर्थात नाहीच. याचं कारण मागणी घटली आहे. मराठवाड्यात सगळ्यात जास्त नऊवारी वापरली जात असे पण आता रोज नऊवारी वापरणाऱ्या स्त्रियांचं प्रमाण कमी झालं आहे. त्यामुळे ग्राहक कमी, मागणी कमी, पर्यायाने उत्पादन कमी. खुर्शीद भाई म्हणतात, मालेगावात यंत्रमाग वाढले हे खरंच आहे, हे मागवाले जशी मागणी तसा पुरवठा या सूत्राने काम करतात. कधी साड्या करतात कधी उपरणी, कधी लुंगी तर कधी नुसताच कच्चा माल म्हणजे पांढरं कापड. मात्र जर साडी संपूर्ण तयार केली तर त्यातून अधिक लोकांना रोजगार मिळतो. यंत्रमागावर सुताचं पांढरं कापड विणल्याने केवळ त्या एका किंवा दोन माणसांना रोजगार मिळतो. पण साडी करायची ठरवली तर मात्र एकावेळी सात ते आठ कुटुंबाना रोजगार मिळतो. मात्र आता साड्या बनवणारी माणसं कमी राहिली आहेत. मालेगावातील जवळपास ९५ टक्के यंत्रमागांवर केवळ कच्चा माल तयार होतो.साडीची प्रक्रिया मोठी असते. मशिनवरुन कपडा मिळाल्यानंतर तो रंगवला जातो. त्यावर पुन्हा प्रिंट केली जाते किंवा त्यावर काही विणकाम, नक्षीकाम केलं जातं. हातमागावर आता इथे कोणी काम करत नाही मात्र यंत्रमागावरून साडी तयार होते. रंगीत साडी तयार करायची तर तुमची यंत्र पण तशीच अद्ययावत लागतात. त्यामुळे जास्त लोक त्यात उतरत नाहीत..७.नऊवारी फक्त यंत्रमागावर बनते की हातमागावरही विणली जाते?हो. नऊवारी हातमागावरही विणली जाते. खरंतर साड्यांचा किंवा कपड्यांचाच संपूर्ण व्यवसाय बहुतांश यंत्रमाग आणि निरनिराळ्या मशिनरीवर चालतो.वाढत्या औद्योगिकीकरणाच्या स्पर्धेत हातमाग मागे पडला मात्र अजूनही हातमागावर विणलेल्या साड्यांना मागणी आहेच. अनेक फॅशन डिझायनर्स आणि वस्त्र अभ्यासक हातमागावरील विणकरांचा पाठपुरावा करतात, त्यांच्याकडून विस्मृतीत गेलेल्या अनेक साड्यांचं पुनरुज्जीवन करण्यासाठी प्रयत्न करतात. त्यातीलच एक म्हणजे सोलापूरचे फॅशन डिझायनर आणि अभ्यासक विनय नारकर. विनय नारकर डिझाइन्स या ब्रँडखाली ते अनेक निरनिराळ्या प्रकारच्या पारंपरिक आणि हातमागावरील साड्या तयार करतात. पैठणी, चंदेरी, इरकल, इंदुरी, चंद्रकळा, अशा अनेकविध साड्या पुनरुज्जीवित करण्याचं काम विनय करत असतात. विनय नारकर म्हणतात, रोजच्या वापरातून नऊवार आता तशी हद्दपारच झाल्यात जमा आहे. ते वापरणाऱ्या स्त्रिया ग्रामीण भागातल्या आणि बहुतांशी वयस्क असतात. नव्या पिढीतल्या कुणी नऊवार फारशी वापरत नाहीत. त्यात काहीच चूक नाही कारण शेवटी काळानुसार आपण बदलतोच. मात्र नऊवारीला सणासमारंभांसाठी अजूनही मागणी असते. विनय म्हणतात, मी ज्याप्रकारच्या साड्या विणून घेतो त्या साड्यांना विशेषत: सणसमारंभ, कार्यक्रमांतून मागणी असते. मात्र पाचवारी, सहावरी साड्यांइतकी मागणी नऊवारीला नाहीच. मी नऊवारी ऑर्डरनुसार तयार करून देतो. इतर साड्यांप्रमाणे त्या स्टॉकमध्ये ठेवत नाही. अगदीच सांगायचं झालं तर १००मधल्या पाचजणी नऊवार साडी मागतात. त्यांच्या अपेक्षा, आवडीनुसार मी त्या तयार करतो. मराठा, ब्राम्हण, सारस्वत आणि इतर अनेक जातीसमूहांमध्ये निरनिराळ्या पद्धतीने ही साडी नेसली जाते. जेव्हा माझ्याकडे ग्राहक येतात तेव्हा त्यांनी नेसण्याच्या विविध पारंपरिक पद्धतींची माहिती आवर्जून सांगतो. हल्ली अनकेदा रील्समध्ये नऊवारी नेसवण्याची प्रात्यक्षिकं असतात पण त्यावर अवलंबून न राहता व्यवस्थित माहिती असलेल्या स्टायलिस्टकडून साड्या नेसून घ्या असा सल्ला मी माझ्या ग्राहकांना कायमच देतो. कारण साडी म्हणजे नुसतंच कापड नव्हे. तिला एक आब आहे, तो राखून ती नेसली तर तिचा रुबाब वाढेल. महाराष्ट्राबरोबरच कर्नाटक, आंध्र, तामिळनाडूच्या काही प्रांतात, काही विशिष्ट समूहांमध्ये नऊवारी अजूनही नेसली जाते. तामिळनाडूत या साडीला मादिस्सार म्हणतात. मात्र त्यांचं नेसणं थोडं वेगळं असतं. महाराष्ट्र आणि मैसूरच्या काही भागातील समूह काष्टा पद्धतीने नऊवारी नेसतात. मात्र नऊवार असेल नाहीतर सहावार त्या साड्या विणण्यात फारसा फरक नसतो. साड्यांची फक्त लांबी कमी जास्त होते. साडीच्या प्रकारनुसार मात्र तिच्या विणीत नक्कीच फरक पडतो असं मत, विनय नारकर नोंदवतात. मात्र केवळ नऊवारी विणणारे विणकर आता जवळपास नामशेषच झालेले असावेत, असा नारकर यांचा अंदाज आहे. .८. आंतरराष्ट्रीय डिझायनर्स नऊवारीबद्दल काय म्हणतात?मिलान, पॅरीस, न्युयॉर्क यांसारख्या फॅशन पंढरीतले फॅशनवीक गाजवणारी आणि गेली जवळपास १५ वर्षं भारतीय कापड, महाराष्ट्रीयन परंपरा आणि हातमागावरच्या वस्त्रांना प्रतिष्ठा मिळवून देणारी फॅशन डिझायनर वैशाली शदांगुळे म्हणते, नऊवारी हा सगळ्यात सेक्सी वस्त्रप्रकार आहे, असं मी म्हणेन. स्त्रीच्या शरीरातील उठाव, आकार, गोलाई यांना अगदी व्यवस्थित न्याय देणारा हा कपड्याचा प्रकार वाटतो. नऊवारीचा काष्टा हे त्याचं वेगळेपण. मी त्यापासून प्रेरणा घेऊन माझ्या काही डिझाइन्समध्ये त्याचा समावेश केला आणि त्या डिझाइन्सना अगदी परदेशातूनही विशेष मान्यता मिळाली. केवळ नऊवारी द्या असं म्हणणारे ग्राहक माझ्या स्टुडिओत येत नाहीत पण नऊवारीपासून प्रेरणा घेऊन केलेल्या डिझाइन्सना तुफान प्रतिसाद मिळतो. या साडीत एक देखणेपण आहे त्यामुळे माझ्या अनेक तरुण क्लायंटनासुद्धा ही डिझाइन्स फार आवडतात. .९. नऊवारीचं आजचं स्वरुप कसं आहे?नऊवारी नेसायची तर अनेकींना असते पण ती कशी नेसावी, याची पद्धत माहिती नसते. नेसताही येत नाही. त्यामुळे मग शिवलेल्या साड्यांचा ट्रेंड आला. नऊवारी साड्या विकत घेऊन त्या ग्राहकाच्या मापानुसार शिवल्या जातात. त्यातही ब्राम्हणी, लावणी, मराठा अशा विविध पद्धतीच्या नऊवारी साड्या शिवल्या जातात. लहान मुलींपासून अगदी मोठ्या स्त्रियांपर्यंत या साड्या मिरवल्या जातात. अनेक रिल्समधून आता पाचवारीची नऊवारीसुद्धा कशी करायची त्याचे धडे दिले जातात. तज्ज्ञ अर्थातच याला विरोध करतात पण कालाय तस्मै नम: शिवलेल्या नऊवारींना कितीही नावं ठेवली तरी याचमुळे ही साडी सुटसुटीत होऊन आजच्या तरुण पिढीत नऊवारीची क्रेझ परत आलीय, हे नाकारता येणार नाही..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

History of Nauvari Saree: नऊवारीचे नऊ नखरे

Related Stories