Monsoon 2024: भारतात समाधानकारक पाऊस, मात्र राज्या-राज्यांत मोठी तफावत; महाराष्ट्राची आकडेवारी वाचा

India Monsoon 2024 Season Explainedडॉ. संतोष दास्तानेदेशात एकूण वार्षिक पर्जन्यमान कमी झाले आहे असे नाही, पण पावसाचे वितरण आणि वेळापत्रक यात मात्र अनपेक्षित बदल झाले आहेत. त्यासाठी हवामान बदलांमध्ये टिकून राहतील, अशी वाणे विकसित करणे याला प्राधान्य दिले जावे..देशात जून ते सप्टेंबर या काळात पारंपरिक समजुतीनुसार पावसाळा येऊन गेला; पण पाऊस मात्र संपला नाही. सप्टेंबर महिना संपताना देशात आठ टक्के जादा पावसाची नोंद झाली आहे. प्राथमिक अंदाजानुसार, तो सहा टक्के जादा असणार होता. या वर्षी पावसाळ्यात ८७० मि. मि. पावसाची अपेक्षा असताना तो एकूण ९३५ मि. मि. पडला आहे. पुढील तीन महिन्यांमध्येही सामान्य पातळीपेक्षा जास्तच पाऊस पडणार, असा आजचा अंदाज आहे. गेल्या वर्षी याच काळात देशातील सर्व जलाशय ७० टक्के पातळीपर्यंत भरले होते. यावर्षी ते ८७ टक्क्यांपर्यंत भरले आहेत. इतके असले तरी ‘या वर्षी समाधानकारक पाऊस झाला’ असा सुस्कारा टाकणे बरोबर होणार नाही. कारण राज्या-राज्यांमधील पाऊसमानात मोठी तफावत दडली आहे. .Golden: जगातील सर्वात कमी जाडीचे 'सुवर्णपान' सेमीकंडक्टर क्षेत्रात क्रांती घडवणार?.सर्वसाधारण किंवा जवळपास सर्वसाधारण असा पाऊस दक्षिणेकडील केरळ, तमिळनाडू, कर्नाटक, बहुतांशी मध्य भारत, उत्तर भारत, ईशान्य भारत येथे पडला आहे. पण अपेक्षित अधिकृत सरासरीपेक्षा २० टक्के ते ६० टक्के जास्त पाऊस आंध्र प्रदेश, तेलंगणा, महाराष्ट्र, गुजरात, राजस्थान येथे झाला आहे. तर २० ते ६० टक्के पावसाची तूट हरियाना, पंजाब, मणिपूर, मेघालय, त्रिपुरा या राज्यांमध्ये अनुभवास आली आहे. जो काही पाऊस या मोसमात देशभर झाला आहे, तोही अनिश्चित, अनपेक्षित आणि बेहिशोबी पद्धतीने झाला आहे. म्हणजे अतिरिक्त पावसाच्या राज्यांमध्येही दीर्घ काळ कोरडा जाणे व एकदम काही थोड्याच काळात बेसुमार पाऊस पडून जाणे, असे घडले आहे. आज पावसाच्या दृष्टीने तुटीची आकडेवारी दाखवणाऱ्या राज्यांमध्ये जो पाऊस झाला त्यानेही पूर, रस्ते-पूल वाहून जाणे, भूस्खलन, जीवित-वित्त हानी असे तडाखे दिले आहेतच ! त्यामुळे विविध भागातील प्रत्यक्ष पाऊस व सरासरी यांचा मेळ घालणे अवघड होत आहे..लहरी वर्तणूकआपल्याकडील पावसाची लहरी वर्तणूक आता नेहमीचीच झाली आहे. मोसमी पाऊस उशिरा सुरू होतो, दीर्घकाळ रेंगाळतो, जेव्हा उघडीप हवी असते तेव्हा धो धो कोसळत राहतो, परतीच्या पावसाच्या वेळी मूळ पाऊसच पडत राहतो, असे अनुभव आता नवीन राहिले नाहीत. काही ठिकाणी अनपेक्षितपणे अवर्षणाचा धक्का, तर काही ठिकाणी हिवाळ्यात आणि उन्हाळ्यातही पावसाची दमदार हजेरी असे हटकून घडत आहे. भारत हा मोसमी पावसाचा प्रदेश आहे का बारमाही पावसाचा प्रदेश आहे, असा प्रश्न निर्माण होतो. खरीप हंगाम लांबल्यामुळे रब्बी हंगामही उशिरा सुरू होतो. मोसमी पावसाची कामगिरी बेभरवशाची होत आहे, याचे आणखी एक गमक म्हणजे जेथे नॉर्मल किंवा त्याच्या अधिक पाऊस पडेल, असा पूर्वअंदाज होता तेथे पावसाने चांगलीच हुलकावणी दिली; तर अनेक ठिकाणी याच्या उलटही घडले. याने शेतकऱ्यांची तारांबळ उडते, तर प्रशासनाचे नियोजन कोलमडते. आपत्ती व्यवस्थापनासाठी धावाधाव करावी लागते. हे सगळे हवामान बदलाचे परिणाम आहेत. निसर्गाचे चक्र अनिश्चित झाले आहे हे खरे !.पाण्याची गरज शेती, घरगुती वापर, औद्योगिक वापर व जलविद्युत यासाठी मुख्यतः असते. त्यामुळे पावसाचे गणित बिघडले तर त्याचा शेती, रोजगार, धंदा-व्यापार, प्रशासन अशा सर्वांवर परिणाम होतो. तापमानवाढ, सूर्यप्रकाशी दिवसांमध्ये घट, सततच्या ढगाळ वातावरणामुळे रोगराईत वाढ, प्रदूषणाला आमंत्रण, अधिक प्रमाणातील कार्बनउत्सर्जन, कीडनाशकांचा वाढता वापर यांचा परिणाम शेवटी पिकांचे उतारे घटण्यात होतो. तापमानवाढीने वणवे अधिक संख्येने पेटत राहतात, ते धुमसत राहतात, वणव्यांवरील उपाययोजना, त्यांचा प्रतिबंध यांबाबत आपले प्रयत्न तोकडे पडतात. परागीभवनाचे चक्र बिघडते. त्याचा पिकाच्या उताऱ्यावर परिणाम होतो. बेसुमार पाऊस, पूर यांमुळे जमिनीची धूप अधिक होते. जोरदार पाऊस आणि जंगलतोड याने मोठ्या झाडा-वृक्षांचा बळी जातो..जमिनीचे वरचे थर सैल वा भुसभुशीत होतात. भूस्खलन होण्यास ते आमंत्रणच ठरते. जमिनीतील बहुमोल पोषक द्रव्ये वाहून जातात. शेतीचा हंगाम लांबल्यामुळे अल्प मुदतीची जोडपिके – पालेभाज्या, फुले, फळे, कडधान्ये इ. घेण्यास अडथळे येतात, शेतकऱ्यांचे समांतर उत्पन्न बुडते. शेती तोट्यात जाण्यास तेही एक कारण ठरते. तापमानवाढीच्या प्रत्यक्ष – अप्रत्यक्ष परिणामांमुळे पिकाचा उतारा १० ते १२ टक्क्यांनी घटतो असे एका अभ्यासात आढळून आले आहे. शेती अधिकाधिक जोखमीची होते, परवडेनाशी होते. शेती सोडून रोजगाराच्या शोधात शहरात स्थलांतर करणे यामागे या क्षेत्रातील जोखीम - अनिश्चितता – नुकसान हे कारण दिसून येते. तापमानवाढ नदी – नाले – ओढे येथेही दिसते. तेथील मासे मरतात. माणसाच्या बरोबरीने निसर्गातील सर्व जीव, जंतू, पशू, पक्षी, मासे, कीटक, झाडे, झुडपे यांच्या जीवन चक्रावर तापमानवाढीचे प्रतिकूल परिणाम दिसून येतात. निसर्गाचा समतोलच ढळू लागतो..Opinion: दरमहिना सरासरी ३२ GB डेटा, दिवसाला सात तास मोबाईलचा वापर; भारतासाठी ही आकडेवारी धोक्याची घंटा का आहे?.समस्येवरील उपायविस्तारणारी लोकसंख्या, वाढते उत्पन्न, नागरीकरण, बदलणाऱ्या सवयी यांमुळे शेतीतील धान्याबरोबर फळे, भाजीपाला, फुले, नगदी पिके अशा मूल्यवर्धन असणाऱ्या उत्पादनांना आता चांगली मागणी आहे. नव्या तंत्रज्ञानामुळे शेतमालावरील प्रक्रिया उद्योगाचा जलद विस्तार होत आहे. देशपरदेशातील बाजारपेठा शेतमाल उचलण्यास तयार आहेत. पण या नव्या संकटांनी ही आव्हाने पेलणे अवघड होत चालले आहे. शेतीच्या उत्पादनाचे नियोजन आणि व्यवस्थापन यात आता आमूलाग्र बदल करणे भाग आहे. यातील जोखीम आणि अनिश्चितता कमी करण्यासाठी हवामानाच्या अंदाजांची अचूकता साधणे क्रमप्राप्त आहे. यात नवी तंत्रे वापरणे, माहितीची देवाण घेवाण, अंदाजांमधील प्रमाद मर्यादा कमी करण्यासाठी शास्त्रशुद्ध प्रयत्न करावे लागणार आहेत. अंदाज जितके अचूकतेच्या जवळ असतील तितकी जोखीम व होणारे नुकसान कमी कमी होत जाईल. शेती कसण्याच्या रीतीपद्धतीतही मोठे बदल हवे आहेत. सध्या अगदी दोन-तीन दिवस मुबलक पाऊस पडणे व नंतर बरेच दिवस कोरडे जाणे असा सार्वत्रिक अनुभव आहे. अचानक व अवेळी पडणारा मुसळधार पाऊस जशी संकटे आणतो तशी पावसाची सततची भुरभूर देखील अडचणीची ठरते. त्यामुळे प्रमाणाबाहेर बाष्पीभवन होते..पावसाच्या अशा असमान वितरणावर मात करणाऱ्या नव्या सुधारित पद्धतींची ओळख शेतकऱ्यांपर्यंत व्यवस्थितपणे पोचवणे हे मोठे काम असणार आहे. यासाठी जलसंधारण आणि जलव्यवस्थापन याला प्राधान्य देणे आवश्यक आहे. देशात एकूण वार्षिक पर्जन्यमान कमी झाले आहे असे नाही, पण पावसाचे वितरण आणि वेळापत्रक यात मात्र अनपेक्षित बदल झाले आहेत. त्यासाठी हवामान बदलांमध्ये टिकून राहतील, अशी वाणे विकसित करणे याला प्राधान्य दिले जावे. जोरदार पाऊस आणि पूर यामुळे जमिनीचा पोत बिघडू शकतो. त्यामुळे मृदा परीक्षणाची वारंवारता वाढवावी लागणार. अतिरिक्त पावसामुळे शेत जमिनीतील पाण्याचा निचरा ही एक मोठी समस्या झाली आहे. त्यासाठी वेगळी आणि प्रभावी उपाययोजना करावी लागणार आहे. ढगफुटी आणि त्यासारखा मोठा पाऊस पडून गेल्यानंतर तुंबलेल्या पाण्याचा निचरा होण्याच्या समस्या शहरगावांमध्येही चांगल्याच जाणवतात. अशा नव्या जुन्या समस्यांवर अपारंपरिक उत्तरे शोधावी लागतील.( लेखक अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक आहेत)------------------------.सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Monsoon 2024: भारतात समाधानकारक पाऊस, मात्र राज्या-राज्यांत मोठी तफावत; महाराष्ट्राची आकडेवारी वाचा

Related Stories