E-Commerce : देशभरात गेल्या वर्षात दोन लाख छोटी दुकाने का बंद पडली?

डॉ. अजित कानिटकरआक्रमक पद्धतीने व्यापार करणाऱ्या जलद व्यापारी कंपन्या (ई-कॉमर्स) म्हणजे छोट्या किराणा दुकानदारांवरची आपत्ती. केवळ पैसा, बचत आणि मुबलक सोयी-सवलती याच्या माऱ्यामध्ये लहान व्यापारी व त्यांचे व्यवसाय कसे तग धरून राहतील, हा एक पेचप्रसंग आहे..नुकत्याच संपलेल्या दिवाळीत देशभर सर्व बाजारपेठा ओसंडून वाहत होत्या. साबणापासून चारचाकी गाड्यापर्यंत प्रत्येक वस्तूवरची आकर्षक सूट अनेक ग्राहकांना भुलवत होती. बाजारपेठेत न जाताही ‘अर्ध्या तासाच्या आत’ हवे ते सामान घरपोच आणून देऊ, असाही दावा बाजारपेठेत नव्याने उतरलेले जलद व्यापारातील पुरवठादार करत होते. एकीकडे ग्राहकांची अशी चंगळ होत असताना काही बातम्या मात्र उत्साहवर्धक नव्हत्या. आक्रमक पद्धतीने व्यापार करणाऱ्या जलद व्यापारी कंपन्या (ई-कॉमर्स) म्हणजे छोट्या किराणा दुकानदारांवरची आपत्ती.तीन ते चार दशकांपूर्वी अनेकांना आठवत असेल की, त्यांचे आई-वडील अगदी सहजपणे ‘‘अरे ही वाणसामानाची यादी कोपऱ्यावरच्या वाण्याकडे देऊन ये.’’अशी सूचना द्यायचे.बऱ्याच वेळेला वाडा-चाळीतील ज्येष्ठ शेजाऱ्यापाजाऱ्यांचीही ही विनंतीवजा आज्ञा असायची! सवडीप्रमाणे एक दोन दिवसांमध्ये त्या यादीप्रमाणे किराणा सामान घरी येई. पैसे देण्याचाही फारसा तगादा नसायचा. महिन्याच्या शेवटी छोट्या वहीत जी बेरीज असेल त्याप्रमाणे दुकानदाराला ती रक्कम रोख द्यायची आणि त्यासोबत नवीन महिन्याची यादी!.एक दुकानदार आणि त्याचे असे जोडलेले अनेक ग्राहक. खरेदी-विक्री व्यवहारचक्र इतके सोपे होते. पिढ्या बदलल्या तरी दुकानमालक व ग्राहकांचीही पुढची पिढी जोडलेली होती. ही सर्व परिस्थिती येत्या काही वर्षांत भूतकाळात जाईल, अशी चिन्हे आहेत. कोपऱ्या-कोपऱ्यावरील छोटे-मोठे किराणा दुकानदार अजस्त्र अशा ‘जलद व्यापारी कंपन्यां’च्या आक्रमक विक्री धोरणापुढे नामशेष होतील का काय, अशी शक्यता पुढे येत आहे.किराणा माल दुकानदारांच्या अखिल भारतीय संघटनेच्या एका अलीकडच्या अहवालाप्रमाणे देशभरात गेल्या वर्षात दोन लाख दुकाने बंद पडली. त्याच अहवालानुसार, देशात एक कोटी तीस लाख किराणामाल दुकाने आहेत. त्यापैकी जवळपास एक कोटी दुकाने ही मध्यम व छोट्या आकाराच्या शहरांत आहेत. बंद झालेल्या दोन लाखांपैकी ६० हजार दुकाने ही महानगरांमध्ये आणि उरलेली ५० हजार ही मध्यम व छोट्या आकाराच्या शहरांमध्ये होती. याचाच वेगळा अर्थ असा की ‘जलद व्यापारा’चे आक्रमण हे केवळ मुंबई-दिल्ली-पुणे-बंगळूर अशा महानगरांपुरते मर्यादित राहिले नसून, वाढत्या आकाराची मध्यम शहरे व छोटी जिल्ह्यांची शहरे इथपर्यंत हे लोण पोहोचले आहे. या सर्वच ठिकाणी ग्राहक घरी बसून विविध वस्तू खरेदी करण्याला म्हणजेच जलद व्यापार करणाऱ्या अनेक संस्थांना प्राधान्य देत आहेत. येत्या काही दिवसातच अशा जलद व्यापार करणाऱ्या एका संस्थेची मुंबई भांडवली बाजारात नोंदणी होणार आहे व त्यासाठी नागरिकांकडून ही कंपनी भागभांडवल गोळा करीत आहे. आता केंद्रात सत्तेवर असलेल्या राजकीय पक्षाने ते विरोधी पक्षात असताना किरकोळ विक्री क्षेत्रात परदेशी उद्योगांच्या प्रवेशाबद्दल प्रचंड विरोध नोंदवला होता, याचीही नोंद घेतली पाहिजे. गेल्या दहा वर्षात हे चित्र वेगाने बदलले. .या बदलाला अनेक घटना कारणीभूत आहेत. कोरोनामध्ये व त्यानंतर या नवीन व्यापारचक्राला आणखी वेग आला. स्मार्टफोन आता अनेकांच्या हातात आला. त्यामुळे ग्राहक म्हणून आता घर सोडून कुठेही जाण्याची आवश्यकता नाही. सेलफोनवरील सर्व व्यवहार आता स्थानिक भाषेत करता येतात, त्यामुळे इंग्रजी समजले पाहिजे हीसुद्धा अडचण नाही. RuPay, UPI, GPay यामुळे किमान अंकसाक्षरता असली तरी पुरे. खिशातील इलेक्ट्रॉनिक पाकिटात (बँकेत) पैसे असले तर खरेदीला कोणाची आडकाठी? ‘ग्राहक हा राजा आहे’ या तत्त्वामुळे या राजाचे चोचले पुरवण्यासाठी या सर्वच जलद व्यापारी कंपन्या बक्षिसे, सवलती, आणि अतिस्वस्त दर अशी आयुधे वापरत आहेत. एका प्रसिद्ध उद्येगाचे गव्हाचे पीठ- पाच किलोची किंमत २९१ रुपये आंतरजालावर एका जलद व्यापार करणारी कंपनी दाखवत होती. तेच पाकीट दुकानात ३४६ रुपयांना. भावातील फरक तब्बल ५५ रुपये. एक ग्राहक म्हणून केवळ एका वस्तूमध्ये निदान पन्नास रुपयाची बचत मी केवळ घरबसल्या करू शकतो. मध्यमवर्गीय कुटुंब म्हणून जर माझे महिन्याचे किराणा सामानाचे आर्थिक अंदाजपत्रक दहा ते पंधरा हजार रुपयांचे असेल, तर ग्राहक या भूमिकेतून ५०० ते १००० रुपयांची त्यातील बचत माझ्या दृष्टीने बहुमूल्य आहे. त्याशिवाय स्क्रीनवर मला अनेक पर्यायही दिसतात. असे पर्याय घरबसल्या उपलब्ध होणे, हे मला केव्हाही आवडण्यासारखेच आहे! ग्राहकांचे हे मन हेरूनच अनेक जलद व्यापारातील कल्पना हिरीरीने या स्पर्धेमध्ये उतरत आहेत. टोकाच्या कमी किमती (predatory pricing) आणि त्या जोडीला विपणन- विक्री-वाहतूक-विदा यातील अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाची जोड यामुळे पारंपारिक किराणा दुकानदार या स्पर्धेमध्ये अजिबात टिकाव धरू शकणार नाहीत, अशी साधार भीती अनेक जण व्यक्त करत आहेत. आज भारतात मोठ्या,मध्यम व छोट्या अशा निदान १५ ते २० कंपन्या या क्षेत्रामध्ये आहेत. त्या त्या कंपन्यांच्या आकाराप्रमाणे व आर्थिक ताकदीप्रमाणे ग्राहकांना त्या कमी अधिक प्रमाणात आकर्षक आव्हाने करून आकर्षित करीत आहेत. त्यांचे वार्षिक व्यवहाराचे आकडेही वेगाने फुगत आहेत. सर्वसाधारण ग्राहक त्याच्या उत्पन्नामध्ये जितकी जास्तीत जास्त बचत होईल हे बघून या कंपन्यांच्या आव्हानाला वाढत प्रतिसाद देणार हे उघडच आहे. घरातून उठून दुकानांकडे जा, दुकानात प्रत्यक्ष सामान बघा, पैसे द्या, बाजारपेठेत गर्दीत दोन किंवा चारचाकी वाहनांना पार्किंग कुठे मिळते याची विवंचना करा, या सर्व कटकटीतून सुटका होण्याचा हा सोपा मार्ग म्हणजे जलद व्यापाराच्या सुविधा. दोन दुकानांमध्ये कोणत्या ठिकाणी वस्तू स्वस्त आहे हे सुद्धा संगणकावर कळते आणि खरेदी करायची किंवा नाही याचेही निर्णय आता घरात बसून! ही पद्धत अंगवळणी पडते आहे. .स्पर्धा आयोगाकडे दादव्यापारात देशात व जागतिक स्पर्धेमध्ये अशा प्रकारे ‘मोठ्या माश्याने छोट्या माशाला गिळणे’ हे अभिप्रेत आहे, असे म्हणून या घटनांकडे दुर्लक्ष करता येईल. मुक्त अर्थव्यवस्थेमध्ये अशाप्रकारे व्यापाराच्या संधी अनेकांना उपलब्ध होणार आहेत आणि त्यामध्ये जो टिकून राहील आणि वाढेल तोच बाजारपेठेत टिकणार करणार. पण आक्षेप आहे तो अतिआक्रमक व प्रसंगी छोट्याना भक्ष्य करणाऱ्या किमतीच्या विक्रीधोरणाचा. या सर्वच कंपन्यांकडे आर्थिक भांडवल भरपूर आहे, तात्पुरता तोटा अनेक वर्षे सोसण्याची क्षमता आहे, त्यामुळे बाजारपेठ गिळंकृत करण्यासाठी अवास्तव कमी किंमत हेच प्रमुख शस्त्र जलद व्यापार करणारे वापरात आहेत. तसे त्यांनी वापरू नये, म्हणून किराणा दुकानदार संघटनेने केंद्र सरकारच्या भारतीय स्पर्धा आयोगाकडे दादही मागितली आहे. छोट्या व मध्यम आकाराच्या दुकानांचे असणे समाजाला आवश्यक आहे. केवळ अशा दुकानांमुळे अनेकांना रोजगार तर मिळतोच; पण त्याच्या आजूबाजूलाही छोटे-मोठे रोजगार हे तयार होत असतात. ही छोटी दुकाने म्हणजे त्या त्या छोट्या समाजाचे एक अभिन्न अंग असतात. ही ठिकाणे सार्वजनिक आहेत. या ठिकाणी नागरिक एकत्र भेटतात, छोटे-मोठे संभाषणाचे प्रसंग घडतात, खरेदी-विक्री किंवा व्यवसाय-व्यापार यापलीकडे एक सामाजिक अभिसरणही होण्याची काही शक्यता या जागा करून देतात. युरोप व अन्य अनेक देशात शहरामध्ये छोटे छोटे स्थानिक बाजार व त्यातून शेतकरी नागरिक यांचे संपर्क अशी चळवळ अनेक वर्षे सुरु आहे. केवळ पैसा, बचत आणि मुबलक सोयी-सवलती याच्या माऱ्यामध्ये हे लहान विक्रेते व त्यांचे काहीसे ‘संथ’ व्यवसाय कसे तग धरून राहतील, हा एक पेच आहे.(लेखक आर्थिक, सामाजिक विकासप्रक्रियेचे अभ्यासक आहेत.) .सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

E-Commerce : देशभरात गेल्या वर्षात दोन लाख छोटी दुकाने का बंद पडली?

Related Stories