शेअर बाजार- व्यर्थ भीति नको...अभ्यास करुनच उतरा प्रवाहात

शेअर बाजाराचा बागुलबुवा वाटण्याची नेमकी कारणे काय आहेत आणि बदलत्या काळात त्याबद्दलचा दृष्टीकोन कसा सकारात्मक होत आहे, याचा लेखाजोखा मांडण्याचा प्रयत्न या लेखात करण्यात आला आहे........शेअर बाजार म्हणजे सट्टा, जुगार असा समज असणारा फार मोठा वर्ग आजही आपल्या देशात आहे. त्यामुळे थोडी जोखीम घेऊन भरभक्कम परतावा देणाऱ्या या पर्यायाकडे दुर्लक्ष केले जाते. अर्थात तरुण वर्गाचा याकडे बघण्याचा दृष्टीकोन बदलला आहे. त्यामुळे अलिकडच्या काळात शेअर बाजारात गुंतवणूक (Investment) करणाऱ्या तरुणाईचे प्रमाण वाढत आहे. शेअर बाजाराविषयी गैरसमज असण्यामागे अनेक कारणे आहेत. (Fear and Myths about Share Market in India)शेअर बाजार (Share Market) म्हटले, की दोन वर्गांची मते नेहमीच ऐकावयास मिळतात. पहिला वर्ग म्हणतो, “अरे बापरे! हे काहीतरी खूप अवघड आहे. आम्हा मध्यमवर्गीयांचा हा खेळ नव्हे. आम्ही रिलायन्स पॉवरच्या (Reliance Power) आयपीओमध्ये पैसे घातले आणि ते डुबले की!! किती ती आकडेवारी, किती कंपन्या, फारच क्लिष्ट असते हो! त्यापेक्षा मुदत ठेव (एफडी) बरी! एकदा पैसे गुंतवले की बघायला नको तिकडे!” आणि दुसरा वर्ग जरा तिरस्कारानेच म्हणतो, “शेअर बाजार म्हणजे सट्टाच हो! जुगारासारखे काहीतरी... आठवतो ना तो हर्षद मेहताचा घोटाळा, केतन पारेख घोटाळा, सत्यम कॉम्पुटरच्या शेअरची झालेली वाताहत?”..शेअर बाजाराविषयी बदलता दृष्टीकोन : या दोन्ही वर्गांची मते २००० नंतर थोडी सौम्य व्हावयास लागली. वर्ष २००० पर्यंत बाजार प्रामुख्याने मुंबई, कोलकाता अशा मोजक्याच मोठ्या शहरांमध्ये एकवटलेला होता. जागतिकीकरण, इंटरनेट, संगणक, आयटी यांचा रोजच्या जीवनात जसजसा प्रभाव वाढायला लागला, तसतशी शेअर बाजाराबाबत जागृती वाढत गेली. याला अजून एक महत्वाचे पूरक कारण ठरले, ते म्हणजे घटत गेलेले व्याजदर! वर्ष २००० मधील १० टक्क्यांपासून उतरत आज ते सहा ते सात टक्क्यांपर्यंत येऊन ठेपले आहेत.महागाईचा विचार करता, हे दर काहीच भर टाकत नाहीयेत, असे दिसते; पण वैशिष्ट्यपूर्ण बाब अशी की याच काळात ‘सेन्सेक्स’ मात्र ५,००० अंशांवरून ६०,००० अंशांपर्यंत गेला, बाजारात मोठी प्रगती होत गेली. त्यानंतर मार्च २०२० मध्ये कोरोनाची साथ आली आणि टाळेबंदी लागली, तशी डिजिटल क्षेत्रात अभूतपूर्व क्रांती झाली. ऑनलाईन असण्याचे, कॉम्प्युटरवर वेळ व्यतीत करण्याचे प्रमाण कित्येकपट वाढले. या काळात सर्वजण घरी असताना अनेकांचा शेअरबाजाराशी अगदी जवळून परिचय झाला..गुंतवणूकदारांनो- शेअर बाजारातली मंदी राहते तात्पुरतीच.ऑनलाईन ब्रोकिंग, डिस्काउंट ब्रोकिंग या व्यवसायात प्रचंड वाढ झाली. तरीही आपल्या देशाच्या लोकसंख्येचा विचार करता, जेवढ्या प्रमाणात शेअर्सचे व्यवहार होणे अपेक्षित होते, तेवढ्या प्रमाणात ते झाले नाहीत. मुंबई, कोलकाता, पुणे, बंगळुरू ही महानगरे, तसेच काही टियर-२ शहरांपर्यंतच या व्यवहारांची व्याप्ती झाली. आजघडीला पूर्ण देशाच्या लोकसंख्येचा विचार करता शेअर बाजारात सहभागी होणाऱ्यांचे प्रमाण अगदी नगण्य, म्हणजे ३-४ टक्के इतकेच आहे.यातील काही महत्त्वाची कारणे गुंतवणूकदारांशी निगडीत आहेत, तर काही मार्केट इंटरमिडीयरिजशी संबंधित आहेत. गुंतवणूकदारांमधील बाजाराविषययीचे अज्ञान, काही नवीन माहिती घेण्याचा आळस वा कंटाळा आणि जोखीम न घेण्याची मानसिकता ही काही कारणे; तर तळागाळातील गुंतवणूकदारांपर्यंत पोहोचण्याची असमर्थता किंवा अनिच्छा ही ब्रोकर, बाजार नियंत्रण संस्था, स्टॉक एक्सचेंज, अर्थ व गुंतवणूक सल्लागार यांच्या पातळीवरील कारणे आहेत. मात्र यामुळे बराच काळ शेअर बाजार मोजक्या श्रीमंत लोकांपर्यंतच सीमित झाला होता आणि अजूनही तो तसा बऱ्याच प्रमाणात आहे..अर्थात अलिकडे या स्थितीत बरीच सुधारणा होताना दिसत आहे. वर्ष २०२०नंतर आपण ज्यांना ‘मिलेनियल’ म्हणतो, तो तरुणांचा वर्ग (म्हणजे वर्ष २००० नंतर जन्मलेली मुले अथवा मुली) मोठ्या प्रमाणात शेअर बाजाराकडे आकर्षिला गेला आहे. अगदी हाच मुद्दा घेऊन बोलायचे झाले, तर शेअर बाजाराच्या दृष्टीनेदेखील येणारा काळ हा आपल्या देशाचा असणार आहे; कारण जगाच्या तुलनेत अधिक फायदेशीर असणारी आपली डेमोग्राफी, म्हणजेच आपल्या देशाचे सरासरी वय, इतर देशांच्या तुलनेत खूप कमी आहे. आत्ताच आपल्या देशात तरुणांचे प्रमाण ५० टक्क्यांपेक्षा जास्त आहे. आगामी काळात हे प्रमाण आणखी वाढणार आहे. साहजिकच हा वर्ग गुंतवणुकीच्या दृष्टीने सर्वांत महत्वाचा ठरणार आहे. याचे कारण, या तरुणाईला पुढे स्वतःचे पूर्ण भविष्य घडवायचे असते. त्यामुळेच शेअर बाजाराचे महत्त्व अबाधित राहणार आहे.आजही शेअर बाजारातील गुंतवणूक म्हटली, की जनसामान्यांमध्ये एक गोंधळाची,“गड्या आपुला गाव बरा”, “किंवा धोपट मार्ग सोडू नको” अशी मानसिकता दिसून येते. ज्यांना या क्षेत्राचा अभ्यास गांभीर्याने करायचा आहे, त्यांना नेमके मार्गदर्शन मिळवण्यासाठी काय करावे हे सुचत नाही. सुमारे ७००० कंपन्यांमधून चांगली कंपनी कशी निवडावी, इतक्या म्युच्युअल फंडांमधून चांगली योजना कशी घ्यावी, याबद्दल अनेकांच्या मनात गोंधळ असतो. त्यामुळे, ‘नकोच ती बाजारातील गुंतवणूक’ असे वाटण्याची शक्यता आहे. या सर्व गोंधळलेल्या परिस्थितीसंदर्भात काही सुटसुटीतपणा देता येतो का अथवा काही संज्ञा सोप्या पद्धतीने लोकांसमोर ठेवता येतील का, लोकांच्या मनात असणारा शेअर बाजाराचा बागुलबुवा काढून टाकण्यासाठी काही मदत होईल का, हे बघण्यासाठी हा लेखनप्रपंच!!.गुंतवणुकीकडे डोळसपणे बघण्याची वृत्ती आवश्यक :परदेशात जशी सोळाव्या वर्षी मुले घराबाहेर पडतात, स्वतः कमावून खातात; तशी आपल्याकडे एकत्र कुटुंबपद्धती असल्याने मुले पालकांजवळच राहतात. त्यामुळे जोपर्यंत ती कमावती होत नाहीत, तोपर्यंत आर्थिक, गुंतवणूक क्षेत्राशी त्यांचा फारसा संबंधच येत नाही. त्यांच्यात आर्थिक सजगता निर्माण होण्यास बराच वेळ जातो व यामध्ये तारुण्याचा महत्वाचा काळ वाया जातो. त्यातूनही जेव्हा ही मुले कमावती होतात, तेव्हाही बहुधा आपल्या पालकांनी जे केले, तेच पुढे सुरु ठेवण्याची त्यांची वृत्ती दिसते. खरे तर गुंतवणुकीकडे डोळसपणे बघण्याची त्यांची वृत्ती असायला हवी.याच अनुषंगाने सेन्सेक्स निर्देशांकाचा विचार करायचा झाला, तर त्याचा वार्षिक चक्रवाढ वाढीचा दर (सीएजीआर) १३ ते १४ टक्के इतका असल्याचे दिसून येते. १९८० ते २०२२ या ४२ वर्षांत अनेक राजकीय घडामोडी झाल्या, जागतिकीकरण वाढले, त्याशिवाय हर्षद मेहता, केतन पारेख यांचे गैरव्यवहार समोर येऊन शेअर बाजारही हादरला; परंतु इतके सर्व होऊनदेखील दीर्घ कालावधीत सेन्सेक्समधून इतका चांगला परतावा मिळू शकला.सामान्य गुंतवणूकदार मात्र विमा पॉलिसी, मुदत ठेव, सोने / सोने भिशी यांपलीकडे फारसा गेला नाही. जिथे गुंतवणूक करून ठराविक परताव्याच्या जागी दुप्पट परतावा मिळण्याची सहज शक्यता होती, तिथे आपल्या अज्ञानापायी, भीतीपायी तो दुपटीचा परतावा मिळवू शकला नाही. अर्थात झालेल्या चुकांमधून शिकतो आणि परत ती चूक होणार नाही याकडे लक्ष देतो, तोच माणूस खरा! संधी येतात आणि जातात.. गुंतवणुकीच्या क्षेत्रात या संधींचा लाभ घेण्याचा प्रयत्न आपण केला पाहिजे..क्रिप्टोकरन्सी....इश्क है पर रिस्क भी है.....स्वावलंबन हाच प्रगतीचा मार्ग हे धोरण उपयोगी :आता सर्वसामान्य गुंतवणूकदाराचा विचार करायचा झाला, तर शेअर बाजारात नक्की सुरुवात कोठून करावी हे त्याला समजत नाही. अर्थात त्याचा कोणी गुंतवणूक सल्लागार असेल, तर तो त्याची मदत घेऊन पुढील वाटचाल करू शकतोच, पण सगळीकडे, मुख्यतः लहान शहरांमध्ये, असे सल्लागार मिळणे अवघड असू शकते आणि मिळालाच तर एलआयसी विमा, जमीन, सोने गुंतवणूक यापलीकडे फारसे काही सांगू शकेल याचे प्रमाण कमी असते.त्यामुळे इथेही “स्वावलंबन हाच प्रगतीचा मार्ग” हे धोरण ठेवल्यास आपला फायदा होण्याची शक्यता अधिक आहे. सध्या बाजारात गुंतवणूक करायची झाली तर ती थेट मार्गाने आपल्याला कंपन्यांमध्ये, उदा. इन्फोसिस, बजाज, एल अँड टी, आदी अनेक ठिकाणी करता येते अथवा अप्रत्यक्षपणे म्युचुअल फंडांमधून करता येते. ‘एफअॅंडओ’ हादेखील एक पर्याय आहे; परंतु दीर्घ कालावधीमध्ये संपत्ती निर्माण करण्यासाठी पहिले दोन पर्यायच अधिक श्रेयस्कर ठरतात.थेट मार्गाने गुंतवणूक करायची म्हटली तर आज ‘एनएसई’, ‘बीएसई’वर नोंदणी असणाऱ्या कंपन्यांची संख्या ७००० ते ७५००च्या आसपास आहे. अशावेळी नव्या गुंतवणूकदाराला धडकीच भरू शकते, की कंपनीची निवड कशी आणि कोठून करावी? पण काळजी नसावी. इथे काही सामान्य ठोकताळ्यांचा वापर केला, तर ही प्रक्रिया सुलभ होते. म्युच्युअल फंडांमध्ये मायक्रो आणि मॅक्रो घटकांचा विचार करून, जागतिक बाजारातील कल बघून कंपनी निवडीची एक प्रक्रियाधारीत पद्धती ठरवलेली असते..प्रत्येक क्षेत्राचा, उदा. फार्मा किंवा आयटी, अभ्यास करण्यासाठी वेगवेगळा विश्लेषक नेमलेला असतो. म्युच्युअल फंडांची व्याप्ती खूप मोठी असल्याने त्यांना थेट कंपन्यांमध्ये जाऊनदेखील त्या संबंधित कंपनीचा अभ्यास करण्याची मुभा असते. किरकोळ गुंतवणूकदाराला या सोयी मिळणे अशक्य आहे; पण याचा अर्थ असा नक्कीच नाही की तो चांगला अभ्यास करून एक मोठा गुंतवणूकदार बनू शकत नाही. छोट्या स्वरुपातून मोठे झालेले, राकेश झुनझुनवाला, विजय केडिया, रामदेव आगरवाल असे अनेक नामवंत गुंतवणूकदार आपल्याला माहीत आहेत.शेअरचा अभ्यास करण्याची पद्धत :आता आपल्या मूळ मुद्द्याकडे परत वळू! आज आपल्याला उपलब्ध असणाऱ्या संसाधनांमधून आपण शेअरचा अभ्यास कसा करू शकतो? आपणा सर्वांचा युट्यूब, इंटरनेटशी, तसेच ‘ग्रो’, ‘इटी मनी’ यांसारख्या वेगवेगळ्या गुंतवणूकविषयक अॅपशी जवळून संबंध येतो. यामुळे घरबसल्या माहितीचा खजिना आपल्यासमोर उपलब्ध असतो. माझ्या परिचयातील एक व्यक्ती, जी सध्या हयात नाही, ती ६०-७० वर्षांपूर्वी साताऱ्यासारख्या छोटया गावातून शेअरमध्ये गुंतवणूक करीत असे. त्यावेळी तिचा तो द्राविडी प्राणायाम मी बघितला आहे.फोनचीदेखील सुविधा नसताना आणि सगळा बाजार मुंबईतून चालत असताना केवळ पत्रव्यवहाराच्या आधाराने त्या व्यक्तीने गुंतवणुका केल्या आणि त्यातून ती कोट्यधीश झाली. अर्थात, त्या काळी ब्रोकरची वागण्याची पद्धतदेखील फार वेगळी असायची. आज स्पर्धेमुळे ब्रोकरनाही गुंतवणूकदारांची गरज असते. तो काळ वेगळाच होता. मुंबईचे दलाल म्हणजे राजे असायचे!! त्यामुळे प्रतिकूल परिस्थितीतदेखील छोट्या गुंतवणूकदारापासून एक श्रीमंत व्यक्ती होण्याचा त्यांच्या प्रवासाची मी साक्षीदार आहे..कंपन्यांचा अभ्यास सुरू करत असताना आपण ‘एनएसई’, ‘बीएसई’च्या संकेतस्थळांपासून सुरवात करावी. सर्वच नोंदणी झालेल्या कंपन्या बघण्याची गरज नाही. निफ्टी, सेन्सेक्स या निर्देशांकांव्यतिरिक्त ‘निफ्टी-१००’, ‘सीएनएक्स-५००’, तसेच वेगवेगळे क्षेत्रीय निर्देशांक या संकेतस्थळांवर उपलब्ध आहेत. त्यांचा उपयोग असा की त्यांतील कंपन्यांची आधीच छाननी करून त्यानंतरच त्या निर्देशांकात समाविष्ट केलेल्या असतात. ‘निफ्टी नेक्स्ट-५०’ निर्देशांकामध्ये ज्या कंपन्या समाविष्ट असतात, त्यांची क्षमता आगामी काळात थेट ‘निफ्टी’मधील ५० कंपन्यांमध्ये समाविष्ट होण्याची असू शकते. त्या अंदाजानेच त्यांची निवड केलेली असते.त्यांचे फंडामेंटल्स, ट्रॅक रेकॉर्ड, त्यांच्या व्यवस्थापनाची कुवत, कार्यक्षमता, त्यांच्या क्षेत्रातील त्यांचे स्थान (म्हणजे त्या लीडर आहेत किंवा कसे) व सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे विश्वासार्हता हे सर्व बघूनच त्यांचे स्थान ठरविले जाते. यामुळे आपल्याला फारसा शोध घ्यावा न लागता आपसूकच ‘क्रिमी लेअर’मध्ये कोण आहे, हे समजते. आता इथून पुढे १००-२०० कंपन्यांचा अभ्यास करणे सुटसुटीत होते. त्यातही सुरवातीला सरकारी कंपन्यांना दुय्यम स्थान दिले, तरी चालते, कारण वर्षानुवर्षे एकाच वैशिष्ट्यपूर्ण मानसिकतेतून चालविल्या जात असल्याने या कंपन्यांकडून फारसे आशादायक चित्र निर्माण झालेले नाही. इथपर्यंत आल्यावर आपण निवडलेल्या कंपन्या कोणकोणत्या म्युच्युअल फंडांकडे/मोठ्या वित्तीय संस्थांकडे आहेत ते बघावे. कंपन्यांची गुंतवणूक तिथे असेल तर तुमच्या निवडीला एक आधार येतो, कारण वित्तीय संस्थांचा याबाबतीतला अभ्यास अधिक परिपूर्ण असू शकतो..यानंतर वैयक्तिक कंपनीचा अभ्यास करायचा तर ढोबळ मानाने पुढील काही घटकांचा विचार केल्यास त्याचा फायदा होतो.१. कंपनीतील प्रवर्तकांचा हिस्सा.. तो जितका अधिक तितके उत्तम!२. कंपनी ज्या क्षेत्रात काम करते तेथील तिचे स्थान.. सुरवातीला ‘स्मॉल कॅप’चा विचार बाजूला ठेवून ‘लीडर’ कंपन्यांकडे लक्ष द्यावे; कारण तिथे मोठा तोटा होण्याची शक्यता बरीच कमी असते.३. कंपनीचा आर्थिक लेखाजोखा.. यातही फार बारकाव्यांमध्ये न शिरता, तिची विक्री, नफा वाढत आहे ना, कंपनीवरर खूप कर्जे नाहीत ना, नफ्याचे मार्जिन चांगले आहे ना इतपत बघितले तरी चालते. (ही सगळी माहिती नेटवर उपलब्ध असते).४. कंपनी ज्या क्षेत्रात काम करते, तिथे भविष्यात व्यवसाय वाढीच्या संभावना भरपूर आहेत का? उदा. हॉस्पिटॅलिटी, फूड व्यवसाय आदी. एखाद्या व्यवसायात कंपनीची पोझिशन जितकी अनोखी असेल, तितकी तिला स्पर्धा कमी आणि ही बाब उत्तम मानायला हवी, उदा. आयआरसीटीसी, एचएएल, वगैरे.५. मागील किती वर्षे कंपनी या व्यवसायात टिकून आहे.. उदा. युनिलिव्हर, नेस्ले, आदी.हा गुणात्मक आणि आकडेवारीचा भाग अभ्यासल्यावर मार्केट डेटा बघावा.म्हणजे आता बाजारभाव खूप कमी आहे की वाढलेला आहे? खूप वाढला असेल, तर पुढील काही दिवस गुंतवणुकीची रक्कम विभागून एसआयपी पद्धतीने ती गुंतवणे इष्ट ठरते. याशिवाय एकूण बाजाराची दिशा पाहणेदेखील खूप महत्त्वाचे आहे. उदाहरण द्यायचे झाले तर, जून २०२२ पासून निफ्टी निर्देशांक हा केवळ २-३ महिन्यांत ३००० अंकांनी वाढला. जेव्हा बाजार कमी कालावधीत इतका जोमाने वर जातो, तेव्हा थोडा संयम धरून वाट बघणे योग्य ठरते.बाजाराचा मूळ स्वभाव असा आहे, की तो कायम मंदी-तेजीमधूनच वाटचाल करीत असतो. त्यामुळे एक संधी गेली, तर दुसरी मिळणारच नाही असे होत नाही. फक्त थोडा धीर धरण्याची गरज असते. हे सर्व तपासल्यावर यूट्यूब, गुगल यांवर या कंपन्यांच्या संदर्भात झालेला अधिक अभ्यास पाहता/ ऐकता येतो. या सर्व प्रक्रियेतून गेल्यावर, गुंतवणूकदाराकडे मर्यादित भांडवल असेल तर, तो ज्या शेअरची खरेदी करणार आहे, ते कागदावर आधी उतरवून घेऊन ६-८ महिने अभ्यास करून त्यांची कामगिरी तपासून घ्यावी, प्रत्यक्ष गुंतवणूक करण्याची घाई करू नये. जसजसा आत्मविश्वास वाढत जाईल, तसतसे थेट पैसे गुंतवण्यास सुरवात करावी. आता तरीही हे सर्व करणे खूप अवघड होत असेल, तर ‘इटीएफ’द्वारे (निफ्टी इटीएफ, सेन्सेक्स इटीएफ, आयटी बीज इ.) गुंतवणूक करणे सोपे जाते. इथे पाच ते सात वर्षांच्या कालावधीत मिळणारा परतावा हा बँक/पोस्ट यांच्या मुदत ठेवींपेक्षा अधिक असतो..म्युच्युअल फंडांच्या माध्यमातून गुंतवणूक :आता कंपन्यांमध्ये थेट गुंतवणूक न करता, म्युच्युअल फंडांच्या माध्यमातून अप्रत्यक्षपणे केलेली अधिक सोपी व सुटसुटीत गुंतवणूक! येथील निवडप्रक्रिया सोपी असते. ४०-४५ फंड हाऊसेस, उदा. एचडीएफसी, आदित्य बिर्ला, आयसीआयसीआय प्रू, यांच्या विविध योजनांमधून पैसे गुंतवता येतात. यामध्ये एक्विटी आणि डेट अशा योजना व उपयोजनाही असतात. या योजना निवडायच्या असतील तर ती निवड आपल्याला विविध संकेतस्थळांच्या आधारे करता येते. उदा. मनीकंट्रोल, व्हॅल्यू रिसर्च, मॉर्निंग स्टार आदी.या संकेतस्थळांवर विविध निकषांचा वापर करून चांगल्या योजना कोणत्या, याची एक यादीच दिलेली असते. या निकषांमध्ये विविध रेशोंचा वापर करतात. तसेच योजनेची सलगता, सातत्य किती आहे, ३ वर्षे व त्याहून अधिक कालावधीसाठी त्यांनी दिलेला परतावा किती आहे, याची आकडेवारी दिलेली असते. याशिवाय अनेकदा या योजनांचे विश्लेषण ‘क्रिसिल’सारख्या नामांकित रेटिंग संस्थांकडून केले जाते. यामुळे आपले काम अधिक सोपे होते आणि दीर्घ कालावधीत तेवढ्यात कष्टात अधिक फायदा होण्याची शक्यता निर्माण होते.या विषद केलेल्या सर्व मुद्द्यांचा सर्वसामान्य गुंतवणूकदारांनी गंभीरपणे विचार करावा व शेअर बाजाराचा बागुलबुवा मनातून काढून टाकून कुठेतरी पाण्यात पहिली उडी टाकावी; मग आपोआपच पोहायला यायला लागते. हा विचार करून आपल्या शेअर बाजारातील गुंतवणुकीचा श्रीगणेशा करावा!.सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.