दुधदुभते मुबलक हवे....मग हे नक्कीच वाचा

अमोल सावंतगवत कमी झाले की, दुग्धोत्पादन, निसर्गातील अन्नसाखळीवर थेट परिणाम होतो. यासाठी पश्चिम महाराष्ट्रात आढळणाऱ्या गवतांच्या प्रजाती, सध्याची गवतांची स्थितीवर डॉ. गिरीश पोतदार यांनी संशोधन केले आहे. एकूणच गवताचा घेतलेला हा आढावा.आर्थिक, पर्यावरणीय दृष्टीबरोबर मानवजातीचे अस्तित्वच मुळात गवतांवर अवलंबून आहे. नैऋत्य मॉन्सून पावसाच्या आगमनाबरोबर गवताला फूट येते; मात्र उन्हाळ्यातील शुष्क काळात गवत वाळून जाते. त्यामुळे गवताळ प्रदेशाचे स्वरूप हंगामी असते. पाळीव गुरांना खाद्य म्हणून ग्रामीण भागांत चराऊ कुरणे, गायरान राखण्याची पद्धत आहे. हवामान बदल, पर्जन्यमानाचा गवताच्या वाढीवर परिणाम होत आहे. गवताळ प्रदेशात असणाऱ्या गवतांच्या रचनेत बदल होताना दिसतो. गवताचे प्रमाणही कमी होताना दिसते, अशा नोंदी वनस्पती शास्त्रज्ञांनी नोंदविल्या आहेत. (Grass Forest and its importance in Environment) गवतांशिवाय जगणे कठीणमोसमी पावसाच्या(Monsoon) हवामानामुळे पश्चिम महाराष्ट्रात (Western Maharashtra) नैसर्गिक गवताळ प्रदेश कमी प्रमाणात आढळतात. हवामान, मातीमधील भिन्नतेनुसार गवताळ भूमी निर्माण झाली. गवताळ प्रदेशाकडे नेहमी दुर्लक्ष केले जाते. परिणामी, गवताळ प्रदेशाचा सध्या ऱ्हास सुरु आहे. गवताळ प्रदेशाचे दोन प्रकार आहेत, ते म्हणजे उष्ण कटीबंध, समशितोष्ण कटीबंध. पश्चिम महाराष्ट्र उष्ण कटीबंधात येतो.उष्ण कटिबंधातील गवताळ (Grass) प्रदेशात एक ते दोन मीटर उंचीचे गवत, तितक्याच उंचीची झुडपेही दिसतात. उष्ण/समशीतोष्ण कटिबंधातील भागात साधारण ५०० ते १३०० मि.मी. दरम्यान पाऊस पडतो. या पावसामुळे सच्छिद्र जमिनीवर गवतांची निर्मिती होते. पर्जन्यामुळे निर्माण होणारे वन अन् वैराण प्रदेशादरम्यान गवताळ प्रदेश असतो. गवताळ प्रदेश म्हणजे पडीक जमीन, गायरान जमीन असा समज आहे, पण तो चुकीचा आहे. गवत नसते तर दुग्धोत्पादनाबरोबर जैववैविध्यता निर्माण झालीच नसती..पश्चिम महाराष्ट्रातील गवतांचे प्रकारपश्चिम महाराष्ट्रात कोल्हापूर, सांगली, सातारा, सोलापूर, पुणे जिल्ह्यात सुमारे ३०० प्रजातीचे गवत आढळते. यात तांबट, मारवेल, जेतारे/मारवेल, वरीचा तांदुळ/मोरधन, काळी कुसळी, बतानी/बुंदेन, पोकळ्या/फुलाडा, कुंदा/नथ ही गवताची प्रजाती दिसते. दुभती जनावरे ही घागरा, होलेरा, खारवेल, फुलीया, तांबट, मारवेल, जेतारे/मारवेल, वरीचा तांदुळ/मोरधन, काळी कुसळी, कुरसळी, नानीसुंखळी, पांढरी सुकळी, बतानी/बुंदेन, पोकळ्या/फुलाडा, कुंदा/नथ ही गवते खातात.दुग्धोत्पादनाचा संबंधगवत हे पशुधनासाठी सर्वोत्तम, स्वस्त खाद्य आहे. त्यामुळे चाऱ्यामध्ये गवताचा वापर मोठ्या प्रमाणात होतो. दुधाचे उत्पादन, दुधाची प्रत ही विविध भागात वाढणाऱ्या गवताच्या प्रजातींवर अवलंबून असते. साधारणपणे गवतामध्ये कर्बोदके, प्रथिने, जीवनसत्वे, खनिजे, मेद, तंतूमय पदार्थ कमी-जास्त प्रमाणात असतात. ज्या गवत प्रजातींमध्ये या घटकांचे प्रमाण अधिक असते, अशा प्रकारच्या गवतांमुळे दुग्धोत्पादन वाढते.हे देखिल वाचा-.आर्थिक निर्णय घेताना बनू नका चिंतातूर जंतू.....दूध वाढविणारी गवत प्रजातीपश्चिम महाराष्ट्रात मुख्यतः शेतकरी हायब्रीड नेपियर गवताची मोठ्या प्रमाणात लागवड करतात. याबरोबर ऊस, मका, भात, बाजरी आदी पिकांचा वापर कापणीनंतर चारा म्हणून करतात. याव्यतिरिक्त इतर अनेक जंगली गवत प्रजातींचा वापर चारा म्हणून करतात. यामध्ये चिमणचारा, घोळशेप, मारवेल, बारड, काळी कुसळी, बोराटी, रानबोराट, पवना, शेडा, फुलोरा, बारकी, बुंदन, फुलांडा, भेरडा या प्रजातींमुळे दुभती जनावरांकडून दूध अधिक मिळते. पश्चिम महाराष्ट्रात बुंदन, फुलांडा, भेरडा, रोशा, कुसळी गवत, फुलोरा, काळी कुसळी, पवना, चिमणचारा, आगीव, वागनकी, घनगा ही गवत प्रजाती दिसते.गवत कमी होण्याची कारणे-गवताळ प्रदेशांना मुद्दामहून आगी लावणे-पाळीव प्राण्यांची गवताच्या ठिकाणी अतिचराई-शेतीसाठी लागवडीखाली आणलेले क्षेत्र-बांधकाम आणि उद्योगांची उभारणी-धरणांची निर्मिती.गवत संवर्धनासाठी हे करा-अतिचराई कमी करणे, जनावरांसाठी उपयुक्त असणाऱ्या गवतांची लागवड करणे-गवताळ प्रदेश, जंगलांत शेतीचा प्रसार कमी करण्यासाठी शेतीचे व्यवस्थापन करणे-गवताळ भागांची स्थिती, क्षमता पहाण्यासाठी नियमित सर्वेक्षण करणे-इतर दुर्मिळ वनस्पतींना आधार देणाऱ्या गवताळ भागांचे संरक्षण-गवताळ परिसंस्थांच्या संवर्धनासाठी धोरणे, कायदे करणे-निकृष्ट झालेल्या गवताळ भागांची पुनर्स्थापना-पाणथळ प्रदेशांभोवती बफर झोन तयार करणे-लोकांपर्यंत विविध उपक्रमाद्वारे जनजागृती करणे-ग्रामस्थ, शेतकरी, पर्यटकांमध्ये जनजागृती-उन्हाळ्यात मानव निर्मित वणवे रोखणेयशवंतराव चव्हाण यांचे नावगवत कुळातील नवीन वनस्पती प्रजातीला आधुनिक महाराष्ट्राचे शिल्पकार (स्व.) यशवंतराव चव्हाण यांचे नाव दिले. या नवीन वनस्पतीचे ‘कॅपिलिपेडीयम यशवंतराव’ असे नामकरण केले आहे. मध्यप्रदेश येथे आढळणारे हे दुर्मिळ गवत आहे. याचा शोध डॉ. पोतदार यांनी घेतला.हे देखिल वाचा-.दुधाच्या प्लास्टिक पिशवीचा कापलेला छोटा कोपराही घडवेल अनर्थ....पाच जिल्ह्यातील दुर्मिळ गवतएपोकोपिस व्हेजीनाटा, भिडीया बर्न्सियाना, डॅन्थोनिडियम गॅमीई, क्रायसोपोगॉन लॅन्सेरिस (कर्नी/थायगोर), क्रायसोपोगॉन कास्टॅनियस, हबबर्डिया हेप्टानेयुरॉन, म्नेसिथिया वेलकॅम्पी, डिकॅन्थियम पंचगॅनिअन्सिस, एलिओनुरस रॉयलेनस, पोगोनाचने रेसमोसा, ट्रिप्लोपोगॉन रेनोसिसिमस, पेरोटिस इंडिका, स्यूडोडिचॅन्थियम वि. सेर्राफॅलॉसॅफॉइड बरबटा या गवतांच्या दुर्मिळ प्रजाती आहेत.‘‘हवामान बदल, पर्जन्यामानाचा गवताच्या वाढीवर परिणाम होत आहे. यामुळे गवताळ प्रदेशामध्ये असणाऱ्या गवतांच्या रचनेमध्ये बदल होताना दिसतो.’’-डॉ. गिरीश पोतदार, वनस्पतीशास्त्र विभाग, यशवंतराव चव्हाण कॉलेज ऑफ सायन्स, कऱ्हाडमहाराष्ट्रातील स्थिती-तांदूळ, गहू, मका, ज्वारी, बाजरी, नाचणी, वरी, राळा, ओट्स, ऊस गवत कुळातील-महाराष्ट्रात मानवनिर्मित कुरणे अधिक; नैसर्गिक कुरणांची संख्या कमी-गवतात पक्षी, प्राणी, किटक, सुक्ष्मजीवांचा अधिवास-आहारातील सर्व धान्ये गवतापासून मिळतात-राज्यात अतिसंरक्षित वनक्षेत्रांत कुरणांचे संवर्धन-कार्बनडाय ऑक्साईड शोषून कार्बन फूटप्रिंट कमी करतो-दुर्वा, गवती चहा, वाळामध्ये औषधी गुणधर्म-चटई, दोरी, फर्निचर, उशा, झाडू, वाद्यांची निर्मिती.सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.