अहंकाराचा नाश आणि परमानंदाचा अनुभव हे आहे नवरात्रीचे महत्त्व....

गणेशोत्सवातील गणेशोपासनेतून भौतिकातील दोष दूर केल्यानंतर, महालयातील पंधरा दिवसांच्या उपासनेतून गुणसूत्रांतील दोष, पूर्वजांच्या प्रकृतीमुळे येणारे दोष, वातावरणातील दोष दूर केल्यानंतर मग येतो तनाला व मनाला शक्ती देणारा नवरात्र महोत्सव...काय आहे या उत्सवाची महती आणि पुजाविधींचे शास्त्र......शक्तीच्या रूपाने साक्षात परमेश्र्वरी देवी सर्व भूतमात्रांमध्ये स्थित असते असे आपली भारतीय संस्कृती सांगते. शक्ती ही सर्वांनाच पूजनीय असते. शक्तीची विविध रूपे असतात. जीवन जगण्यासाठी पदोपदी, प्रतिक्षणी आवश्यकता असणारी शक्ती, प्रत्येक देवतेच्या मागे असणारी ‘चिद्शक्ती’, मंत्रशक्तीच्या अगोदर असणारी ‘मातृकाशक्ती’, शंकर-महादेवांच्या पलीकडे असलेली ‘पराशक्ती’, सर्व मनुष्यमात्रांचे जीवन उजळून टाकणारी ‘कुंडलिनी शक्ती’, शिवाजी महाराजांना (Chatrapati Shivaji Maharaj) तलवार देणारी ‘भवानी शक्ती’; असा हा सर्व शक्तीचा खेळ व पसारा आहे. साहजिकच वेगवेगळ्या मार्गांनी व वेगवेगळ्या वेळी या शक्तीची आठवण ठेवण्यासाठी शक्तिपूजनाचे अनेक सण असतात. त्यात सर्वात महत्त्वाचा सण असतो ‘नवरात्र’! (Importance of Navaratri Celebration for Peace and Power)भारत (India) हा शक्ती व प्रकाशाची उपासना करणारा देश आहे. ‘भा’ म्हणजे तेज व ‘रत’ म्हणजे रममाण होणारा. म्हणजे शक्तीच्या व तेजाच्या उपासनेत रममाण होणारे ते ‘भारतीय’! पूजेतल्या देवीच्या मूर्तीला जगदंबा, अंबा असे म्हटले जाते आणि लक्ष्मी, सरस्वती, गायत्री वगैरे रूपांनी ती समजली जाते. ही शक्ती आणि वैज्ञानिकांना (Scientists) अभिप्रेत असलेली शक्ती, या वेगळ्या नाहीत. एक घटना अशी सांगतात की, विद्युतशक्तीचा जनक असलेल्या एडिसनने स्वतःच म्हटले होते की मी वीज शोधली असे म्हणतात.परंतु ते खरे नाही, मी फक्त वीज कशी वापरायची हे शोधले, तिला प्रकट कशी करायचा हे शोधले. वीज म्हणजे काय ते मला कळलेले नाही. दोन चुंबक ठेवून त्या चुंबकीय क्षेत्रात तांब्याची वेटोळी फिरवल्यास शक्तीचे आवाहन होऊ शकते, हे वैज्ञानिकांनी शोधून काढले म्हणजे वैज्ञानिकांनी तिच्या आवाहनाचे तंत्र शोधून काढले. मात्र, आध्यात्मिक मार्गाने चालणाऱ्यांचे, जगदंबेची उपासना करणाऱ्यांचे शक्ती आवाहनाचे तंत्र यापेक्षा वेगळे असू शकते. हे समजणे अवघड ठरू नये..शक्तीची व्याख्याकोणतीही शक्ती प्रकट झाल्यावर ती कुठून आली हे मात्र अज्ञातच राहते. एकाच घरातल्या एकाच आईवडिलांच्या पोटी जन्म घेतलेल्या चार मुलांमधला एक शक्तिवान असतो तर एखादा अगदी दुर्बल असतो. चारही मुलांना जेवण व संगोपन सारखेच मिळत असते परंतु एकाच्या अंगावर बाळसे धरत जाते तर दुसरा रोडावत जातो.एक जाड असूनही त्याच्यात शक्ती किंवा स्टॅमिना कमी असतो तर दुसरा किडकिडीत असूनही शक्तिवान असतो. एकाजवळ शारीरिक शक्ती असते तर दुसऱ्याजवळ बौद्धिक शक्ती असते, असे का असते याचे कोडे भल्याभल्यांना सुटलेले नाही. मात्र एवढे मात्र निश्र्चित की शक्तिविना इकडचे पान तिकडे हलू शकत नाही. किंबहुना असे म्हणता येईल की पान हलल्यामुळे शक्तीचे अस्तित्व कळते. ज्यायोगे पान हलते किंवा कुठलीही क्रिया घडते ती ‘शक्ती’ अशी व्याख्या करावी लागते..मनाला शक्ती देणारा नवरात्रोत्सवगणेशोत्सवातील गणेशोपासनेतून भौतिकातील दोष दूर केल्यानंतर, महालयातील पंधरा दिवसांच्या उपासनेतून गुणसूत्रांतील दोष, पूर्वजांच्या प्रकृतीमुळे येणारे दोष, वातावरणातील दोष दूर केल्यानंतर मग येतो तनाला व मनाला शक्ती देणारा नवरात्र महोत्सव. नऊ दिवस, नऊ रात्रींसाठी चालणारा तो नवरात्र महोत्सव असे ढोवळमानाने म्हणता आले तरी यात ‘नऊ’ या आकड्याला विशेष महत्त्व आहे. पृथ्वीतत्त्वाचा म्हणजे जडत्वाचा एकूणच अत्यंत शुद्ध सारभाग म्हणजे सोने. सुवर्ण हा स्वतःच केवळ शुद्ध आहे असे नव्हे तर विषाचा नाश करणाराही धातू आहे. म्हणून सुवर्ण हे प्राचीन काळापासून आजपर्यंत मनुष्यमात्राला एक खास, हवेहवेसे वाटणारे, जवळ ठेवावेसे वाटणारे असे द्रव्य होय.सोने घेताना ते १०० टक्के शुद्ध पाहिजे असे आपण म्हणतो पण १०० टक्के शुद्ध म्हणून जे सोने येते, त्यावर शिक्का असतो ९९.९९९ असाच, म्हणजे शेवटी ते पूर्ण १०० नसतेच. याचे कारण असे की ही सगळी त्या ९ या आकड्याची किमया असते. ९ च्या आकड्याला कितीही वेळा कोणत्याही संख्येने गुणले तरी शेवटी त्याची गोळाबेरीज ९च होते. मधले एक केंद्र (न्यूक्लिअस) व आजूबाजूचे आठ हे एक शक्तीचे विशिष्ट स्वरूप समजले जाते आणि अशा शक्ती सुद्धा नऊ आहेत हे लक्षात येऊ शकते. नवदुर्गा, अष्टभुजा या नावांवरून हे लक्षात येईल..जीवाची मनुष्यमात्रापर्यंतची वाटचाल पूर्ण होण्यासाठी म्हणजे गर्भधारणेपासून बालकाचा जन्म होण्यासाठी सुद्धा नऊ महिने, नऊ दिवस इतका कालावधी लागणे अपेक्षित असते. हा कालावधी कमी जास्त होणे म्हणजे दिवस भरण्यापूर्वी जन्म होणे किंवा दिवस भरून गेल्यानंतरसुद्धा जन्म न होणे ही विकृती समजली जाते. अशाप्रकारे जीवोत्पत्ती होताना ९ च्या क्रमाचे महत्त्व लक्षात घेऊन भारतीय संस्कृतीने शरद ऋतूमध्ये ९ रात्र अर्थात नवरात्राची योजना केलेली दिसते.नवरात्र उत्सव योजना निसर्गचक्रातही विशेष हेतू ठेवून केलेली आढळते. पावसाळ्यात अनेक दिवस सूर्यदर्शन झालेले नसते. शक्तीचा सर्वोत्तम स्रोत असणाऱ्या सूर्यप्रकाशाच्या अभावामुळे आलेले शारीरिक, आलेले मानसिक जाड्य दूर करण्यासाठी बाह्य अग्नीची उपासना, शक्तीची उपासना महत्त्वाची ठरते. या शक्तीच्या उपासनेत थोडीशी माती घेऊन त्यावर धान्य टाकून त्यावर पाण्याने भरलेला मातीचा कलश ठेवणे अशी एक कृती सांगितलेली आहे, जेणे करून जीवोत्पत्ती कशी होते, अन्न कसे तयार होते, सृष्टी कशी तयार होते याची प्रचिती यावी. शक्ती अनेक प्रकारे प्रकट होत असते. एखादी वस्तू हाताने उचलून ठेवता येते किंवा फार जड असली तर जोर लावून सरकवता येते हे जेवढे खरे तेवढेच हे मनःसामर्थ्यांने सुद्धा करता येणे शक्य आहे हे समजणे महत्त्वाचे होय..शक्तिउपासनेत भौतिक पातळीवर दीपज्योतिज्ञान व शक्तीच्या पातळीवर अग्निध्यान व आध्यात्मिक पातळीवर मंत्रसंगीत यांची एकत्र आवश्यकता असते. म्हणून नवरात्रात शक्ती उपासना करत असताना शरीर शुद्ध राहावे या हेतूने स्नान, उपवास, हे सर्व आचरणात आणणे आवश्यक असते. या संपूर्ण शक्तीचे स्वरूप कळावे, शक्तीचे चलन व्हावे आणि ती आपल्यावर प्रसन्न व्हावी यासाठी शक्ती मूर्तीस्वरूपात स्थापन करणे तसेच नवरात्रीचे नऊ दिवस २४ तास दीप प्रज्वलित ठेवणे, हवन करणे, निसर्गाची मदत व्हावी यासाठी देवीला प्रिय असणाऱ्या वेगवेगळ्या वनस्पतींची पाने, फुले देवीला वाहणे, अन्नदान करणे, कुमारी पूजन या गोष्टी केल्या जातात. याचा उपयोग स्त्री प्रतिष्ठा वाढण्यासाठी पण होतो.शक्तीचे उत्थान व्हावे व ती शक्ती शरीरात चलित व्हावी या हेतूने अनेकांनी जमून स्वतःभोवती व वर्तुळात घडाळ्याच्या दिशेने वा घडाळ्याच्या विरुद्ध दिशेने गोल गोल फिरत नृत्य करण्याचा प्रघात असतो. या नृत्यप्रकाराला गरबा किंवा रिंगण नृत्य असे म्हणतात. शक्तीला आकृष्ट करून त्या शक्तीचे आवर्तिकी उत्थापन व्हावे या हेतूने नृत्याच्या मध्यभागी दीप ठेवला जातो. तसेच वातावरणाच्या शुद्धतेसाठी रोज सायंकाळी धूप केला जातो.अशा प्रकारे या देवीच्या तिन्ही रूपात असलेल्या शक्तीची उपासना या दिवसांमध्ये केली जाते. या दिवसांत आजूबाजूच्या सर्वांना घरी बोलावण्याने सामाजिक शक्तीचे पाठबळ मिळते. दिवसभर केलेल्या उपासनेमुळे तयार झालेल्या शक्तीला आपल्यामध्ये आकृष्ट करण्यासाठी सायं आरती वगैरेंचे आयोजन केले जाते. अशा प्रकारे नऊ दिवस शक्तिउपासना केल्यानंतर स्थापन केलेल्या देवतेच्या मूर्तीचे जलात विसर्जन करणे हेही महत्त्वाचे असते.यानंतर या शक्तीमुळे हृदय उन्मीलन होण्यासाठी व सर्वांमध्ये समत्वभावाचा अनुभव घेण्यासाठी सर्वांना शक्ती वाटावी या हेतूने दशमीचा दसरा हा उत्सव साजरा केला जातो. या सगळ्यांमुळे शरीरातील दोष गेले, अहंकाराचा नाश झाला व नित्यानंद-परमानंदाचा अनुभव मिळाला की या उत्सवांचे सार्थक होते..ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.