स्मार्टफोनमुळे डोळ्यांची जळजळ? गणपतीला वाहिलेल्या या पत्रीचा रस देईल आराम

श्री गणेश देवतेला पत्री (विशिष्ट झाडांची पाने) वाहिली जाते. याचे कारण काय? यामागचे विज्ञान काय हे माहिती असायला हवे....मग जाणून घेऊयात आरोग्याला हितकारक असलेले हे विज्ञान....पूर्वीच्या काळी मंगळागौर, श्री गणपती, हरितालिका यांच्या पूजेसाठी पत्रीची (विशिष्ट झाडांची पाने) तयारी केली जात असे. घरातल्या लहान मुली हातात परडी घेऊन पत्री जमवायला जात असत. काही वेळा झाडांवर चढून उंचावरची पाने काढावी लागत अशा ठिकाणी आम्हा मुलांची मदत घेतली जात असे. अशी गोळा केलेली पाने देवाला वाहिली जात असत. एकूण सर्व वनस्पतींची माहिती व्हावी व आरोग्यासाठी फायदा व्हावा या दृष्टीने ही योजना केलेली असावी. झाडाची पाने तोडून आणण्यात केवळ झाडाची माहिती होणे एवढाच हेतू नसतो. नुसते झाडाचे पान पाहून झाडाची माहिती होते किंवा पाहून झाड ओळखता येते असे नाही. काही वेळा झाड ओळखण्यासाठी फुले, तुरे, फळ असलेले पूर्ण वाढलेले झाड असणे आवश्यक असते. परंतु, हेही खरे आहे की जीवनातील हिरवळ वृक्षवल्लींकडे पाहून फुलते. देवाला वाहण्यासाठी पाने लागतात हे खरेच..संकट समयी आठवतो बाप्पा? वाचा गणेश उपासनेच्या दोन पद्धती.साधी सत्यनारायणासारखी पूजा, बारसे, लग्न वगैरे मंगलकार्य घरी साजरे होणार असल्यास आंब्याच्या पानांचे (Manog Leaves) तोरण न विसरता घरावर लावण्याची प्रथा आहे. दुष्ट शक्ती, व्हायरस यांना आत येण्यास आम्रपल्लव प्रतिबंध करतात. पानांचा सर्वांना माहीत असणारा अजून एक उपयोग म्हणजे मेंदीच्या पानांच्या साहाय्याने हात-पाय रंगवणे.झाडांना पानांचे जेवढे महत्त्व वाटत असेल त्यापेक्षा अधिक महत्त्व माणसाला वाटत असावे. शक्य झाले तर जेवण वाढायला केळीचे पान उपयोगात आणले जाते. किंवा वाळवलेली पळसाची पाने, पत्रावळी व द्रोण सर्वपरिचित असतातच. केळीच्या पानात गुंडाळून एखादा पदार्थ उकडला तर केळीच्या पानाचा सुगंध पदार्थाला लागून पदार्थाला काही न्यारीच चव येते.पालकाची, अळूची वा तत्सम कुठली तरी मोठी पाने घेऊन त्यात भात भरून तयार केलेल्या वड्या वाफवल्या जातात. ही पाककृती भारतातच नव्हे तर इटली, ग्रीक वगैरे देशातही प्रसिद्ध असल्याचे दिसते. श्रीमंतांकडे जेवणासाठी चांदीचे ताट वापरले जाते; पण केळीचे पान जेवणासाठी सात्त्विक, पवित्र समजले जाते कारण ही निसर्गाने दिलेली देणगी आहे. अर्थात झाडापासून केळीचे पान कापून आणून त्यावर जेवणे ही एक कला आहे. असे म्हटले जाते की सहसा मातीच्या भांड्यात जेवू नये. पण सोन्या-चांदीची ताटे परवडत असतील तरी विशेष कार्यप्रसंगी केळीच्या पानावर जेवणे अधिक शुभ व मंगल मानले गेले आहे..अशा रीतीने पर्णराजीने मनुष्याचे जीवन व्यापून टाकलेले दिसते. झाडांना तर पानाशिवाय काही इलाजच नाही. सूर्यप्रकाश स्वीकार करण्याचे ते सर्वात मोठे साधन आहे. मुळांद्वारे शोषून घेतलेले अन्न-पाणी-खनिजे, सूर्यप्रकाश यांच्यापासून अन्नपदार्थ तयार करण्यासाठी पानातील क्लोरोफिलचाच उपयोग होतो. पानांद्वारे झाडांचे श्वसन चालू असते. तसेच मुळांद्वारे अन्न-पाणी शोषून घेण्यासाठी आवश्यक असलेला पंप पानांद्वारेच कार्यान्वित होत असतो.रात्रीच्या वेळी ही प्रक्रिया बंद असल्याने रात्रीच्या वेळी झाडांच्या पानांद्वारे बाहेर पडणाऱ्या कार्बन-डाय-ऑक्साईडचे प्रमाण अधिक असल्याने रात्री झाडांखाली झोपू नये असेही शास्त्र सांगते. याच कारणास्तव झोपण्याच्या खोलीत झाड ठेवू नये.पानात सर्व विश्वातील शक्तिरस असतो हे ओळखून त्याचा सूक्ष्म औषधी म्हणून कसा वापर करायचा हे आयुर्वेदीय संशोधनाने शोधून काढले. तुळशी, बेल, दूर्वा, शमीची पाने विशिष्ट देवतेशी वा दगडाशी संपर्कात आली असता पानातील तत्त्व दगडात शोषले जाते व असा दगड नंतर पाण्यात टाकून औषधीद्रव्य सुटे झाल्यावर पाणी तीर्थ म्हणून घेतल्यास आरोग्याबरोबरच मानसिक शांती व अध्यात्मिक प्रगतीसाठी उपयोग होतो हे आपल्या पूर्वजांनी शोधून काढले..मंत्रपुष्पांजलीचा अर्थ आणि श्लोक कोणत्या ग्रंथातून घेतलेत माहितीये?.म्हणूनच श्री गणपतीला वा हरितालिका देवीला वाहिलेल्या पत्रींपैकी काही पाने दुसऱ्या दिवशी पाण्यात उकळवून काढा घेण्याची पद्धत रूढ झाली. तसेही गणपतीच्या दिवसात पाऊस असतो, निरनिराळे साथीचे रोग उद्भवत असतात, तेव्हा अशा रोगांचा प्रतिबंध व उपचार म्हणूनही असा काढा उपयोगी पडेल अशा तऱ्हेने गणेशपत्रींची योजना केलेली दिसते.कधी कधी असा विचार मनात येतो की सृष्टीत पाने व वृक्ष नसते तर काय झाले असते? पण हा प्रश्न निरर्थक आहे. कारण पृथ्वीवर झाडे नसती तर आपणही पृथ्वीवर नसतो. सर्व प्राणिमात्रांची उत्पत्ती पर्णसंपदेतूनच झालेली आहे..संपूर्ण विश्वाची सुरुवात वटवृक्षाच्या पानावर झोपलेल्या छोट्याशा परमात्मस्वरूपातूनच झालेली आहे व निसर्गाचे चक्र पानांमुळेच चालू राहते असे या श्लोकात म्हटलेले आहे. त्यामुळे नुसत्या वृक्षांचाच नव्हे तर सर्व प्रकारच्या पानपर्णांचा आदर ठेवायला आपण शिकले पाहिजे.सर्वसाधारणपणे औषध घ्यायचे म्हणजे काहीतरी चूर्ण, गोळ्या, काढा वगैरे घ्यायचे अशी कल्पना असते. पण आयुर्वेदात मात्र वनस्पतींचे केवळ अस्तित्व सुद्धा आरोग्यासाठी हितकर असते असे सांगितले आहे. तुळशीची पूजा करणे, वडाची पूजा करणे, पिंपळाला प्रदक्षिणा घालणे वगैरेंमागे वनस्पतींच्या सहवासात राहाणे व त्यातून आरोग्यरक्षण व्हावे हाही एक सुप्त हेतू असतो..मनात संशयाने घर केलंय? आनंद मूर्ती गणेशाकडून शिका या ५ गोष्टी!.पत्री अर्पण करायच्या सर्व पूजा श्रावण महिन्यात येतात. आयुर्वेदाच्या दृष्टिकोनातून विचार केला तर हा असतो वर्र्षा ऋतू. वर्षा ऋतू आरोग्याच्या दृष्टीने अतिशय संवेदनशील व नाजूक ऋतू समजला जातो. एक तर या ऋतूत अग्नी मंद झालेला असतो, एकंदर शरीरशक्ती कमी झालेली असते, वातदोषाचा प्रकोप झालेला असतो व पित्तदोष साठू लागलेला असतो.एकंदर हवामान असे असते की जंतुसंसर्ग पटकन होऊ शकतो अर्थात वर्षा ऋतूत आरोग्याची खूप काळजी घ्यावी लागते. वर्षा ऋतूत घ्यायची काळजी आणि पत्रींचे औषधी गुणधर्म पाहिले तर भारतीय संस्कृती व आरोग्य जोपासना यांच्यातल्या घट्ट विणीचा पुर्नप्रत्यय येतो. आरोग्याची खात्री हवी असेल तर या २४ पत्रींची माहिती असायलाच हवी.पत्रींमध्ये मोठे वृक्ष आहे, वेली आहेत, झुडपे आहेत, फक्त पावसाळ्यात उगवणाऱ्या अल्पायू वनस्पतीही आहेत. यावरून सर्व प्रकारच्या वनस्पतींची ओळख व्हावी व व्यक्ती पत्री गोळा करण्याच्या नादाने सर्व प्रकारच्या वनस्पतींपर्यंत जावी हाही उद्देश पत्री वाहण्यामागे असावा. आता जाणून घेऊयात या पत्री कुठल्या आणि त्याचे आरोग्यदायी गुण काय आहेत या विषयी.....१. दूर्वा - जमिनीवर पसरणारे हे एक प्रकारचे गवत असते. असे म्हणतात की दूर्वा वाहणाऱ्यापेक्षा दूर्वा तोडणाऱ्याला त्याचा अधिक उपयोग होत असतो...आयुर्वेदात दूर्वा हे एक महत्त्वाचे औषध आहे. गर्भधारणा व्हावी व गर्भधारणेनंतर गर्भरक्षण व्हावे म्हणून स्त्रीच्या व गर्भवतीच्या आसपास ज्या वनस्पती असाव्यात त्यात दूर्वांचा उल्लेख आहे. दूर्वा थंड असतात, रक्तदोष दूर करतात, व्हायरस म्हणजे अदृश्य जीवजंतूंना दूर ठेवतात, उष्णतेमुळे नाकातून रक्त येते, त्यासाठी दूर्वांचा रस नाकात घालण्याचा उपयोग होतो.दूर्वा स्वच्छ धुवून त्यांचा रस खडीसाखरेसह घेतल्यास पित्त कमी होते, रक्त शुद्ध होते, अनेक त्वचाविकार, नागीण वगैरे त्रास दूर होऊ शकतात. संगणकासमोर बसण्याने डोळ्यांची आग होत असल्यास दूर्वांचा रस घेण्याचा उपयोग होतो. दूर्वांच्या हिरवळीवर अनवाणी पायाने चालण्यानेही डोळ्यांची ताकद वाढते, डोळ्यांवरचा ताण कमी होतो.२. माका - ही पावसाळ्यात पाण्याच्या आसपास उगवणारी छोटी वनस्पती आहे. माका केसांसाठी प्रसिद्ध असतो पण तो कुजणे नाहीसे करण्यासाठी उत्तम असतो. नेत्ररोग, सूज, स्थूलता, कावीळ वगैरे रोगांवरचे हे एक उत्तम औषध समजले जाते. माक्याच्या पानांचे चूर्ण तूप-मधासह रात्री झोपण्यापूर्वी घेण्याने नेत्ररोग दूर होतात. सूज आलेल्या ठिकाणी बाहेरून माक्याचा रस जिरवला असता सूज कमी होते. चरबीच्या गाठीवर माक्याचा रस काही दिवस नियमित चोळल्यास गाठींचा आकार हळूहळू घटण्यास सुरुवात होते.३. आघाडा - आघाडा फक्त पावसाळ्यात उगवतो. पावसाळ्यात छातीत कफ होण्याची, दम्याचा त्रास होण्याची प्रवृत्ती असते, यावर आघाड्याचा क्षार उत्तम असतो. आघाड्याच्या क्षारामुळे मूत्रप्रवर्तन व्यवस्थित होण्यास उपयोग होतो. अपामार्ग क्षाराने सिद्ध केलेले तेल कानात टाकल्यास कान दुखणे कमी होते. काटा टोचला व मोडून आतच राहिला तर त्यावर आघाड्याची पाने बारीक करून बांधण्याची पद्धत आहे, त्यामुळे वेदना थांबतात व काटा वर निघून येतो..४. धोत्रा - धोत्रा रानोमाळ, रस्त्याच्या कडेला कुठेही उगवतो. काळा धोत्रा व पांढरा धोत्रा असे याचे दोन प्रकार असतात. धोत्र्याच्या बिया अनेक औषधांमध्ये वापरल्या जातात पण त्यासाठी त्या शुद्ध कराव्या लागतात. धोत्र्याच्या पानांची धुरी घेतल्यास छातीतला कफ कमी होतो, दम्याची घुसमट कमी होते. धोत्र्याच्या पानांचा लेप संधिवातावर उपयोगी असतो. धोत्रा हे एक उपविष असल्याने त्याचा दीर्घकाळ वापर करायचा असल्यास वैद्यांचे मार्गदर्शन आवश्यक होय.५. डोरली - वांग्याच्या पानांसारखी पाने असणारी डोरली रस्त्याच्या कडेला कुठेही उगवते. खोकला व दम्यावर डोरलीच्या मुळांचा काढा उपयुक्त असतो.६. रुई - रुईची पाने हनुमंतांना वाहिली जात असल्यामुळे प्रसिद्ध आहेत. निळ्या-जांभळ्या फुलांची व पांढऱ्या फुलांची असे रुईचे दोन भेद असतात. पोटात वायू होऊन पोट फुगते, दुखते अशा वेळी रुईच्या पानांना किंचित एरंडेल लावून गरम करून पोटावर शेक केला जातो. यामुळे वायू सरतो व बरे वाटते. छातीत कफ झाला असता रुईच्या पानांचा याप्रकारे शेक करणे हितावह असते. वातामुळे अंग ठणकत असल्यास रुईच्या पानांचा शेक केल्याने बरे वाटते. रुईची फुले दम्यासाठी उत्तम असतात..७. तुळशी - तुळस सर्वांनाच ज्ञात असते. हवा शुद्ध होण्यासाठी व जंतुसंसर्ग न व्हावा यासाठी प्रत्येक घरात तुळस असावी अशी भारतीय परंपरा आहे. तुळशीची पाने कफनाशक व वातशामक असतात, थंडी वाजून ताप येत असल्यास, सर्दी-खोकल्यामुळे ताप येत असल्यास तुळशीचा रस मधासह घेणे उत्तम असते. पावसाळ्याच्या दिवसात चहा बनविताना तुळशीची पाने टाकल्याने पचन नीट राहाते, जंतुसंसर्ग होण्यास प्रतिबंध होतो. खरूज, गजकर्ण वगैरे कंड सुटणाऱ्या त्वचारोगांवर तुळशीचा रस बाहेरून लागण्याचाही उपयोग होतो. तुळशी जंतांचा नाश करते.८. मरवा - साधारण एक-दीड वीत उंच वाढणारा मरवा अतिशय सुगंधी असतो. त्वचाविकारावर मरव्याच्या पानांचा रस चोळला जातो. उटण्यामध्ये मरव्याचे चूर्ण घातल्यास उटणे सुगंधी होते शिवाय त्वचा शुद्ध होते.९. जाई - जाईची वेल असते व तिला पांढरी सुवासिक फुले येतात. जाईच्या पानांच्या काढ्याने गुळण्या केल्या असता तोंड येणे बरे होते. जाईचा पाला जखम भरून येण्यासाठीही उत्तम असतो. जुनाट जखमेवरही जाईची पाने वाटून लावली असता जखम बरी होते..१० मालती - मालतीची फुले सुगंधी असतात. पाने त्वचारोगांवर उपयोगी असतात.११. विष्णुक्रांता - काळसर, तांबूस रंगाची फुले येणारी ही वेल जमिनीवर पसरते. मूळव्याधीवर विष्णुक्रांतेच्या मुळांचा रस तुपासह दिला जातो. रक्त पडणाऱ्या मूळव्याधीवर हिच्या पानांचा लेप लावला जातो.१२. केवडा - समुद्रकिनाऱ्यावर केवड्याचे रान असते पण इतरत्रही केवडा जगतो. केवड्याचे फूल अतिशय सुगंधी असते. स्त्रियांच्या बाबतीत अंगावरून अति प्रमाणात जात असल्यास केवड्याचे मूळ उगाळून खडीसाखर घालून दिले जाते.१३. बोर - बोराच्या अनेक जाती आहेत. पण लहान लाल रंगाची बोरे औषध म्हणून उत्तम असतात. बोराची पाने दाहशामक असतात. बोरे वातशमनासाठी उत्तम असतात. वाळलेल्या बोरांचा काढा घेण्याने तापामुळे होणारा दाह कमी होते, तापही उतरतो. बोराची बी उगाळून डोळ्यात अंजन म्हणून घातली असता डोळे खुपणे, दुखणे, डोळ्यातून पाणी येणे वगैरे त्रास कमी होतात..१४. डाळिंब - डाळिंबाचे फळ प्रसिद्ध आहेच. औषधात डाळिंबाचे फळ तसेच फळाची साल, पाने व फुले वापरली जातात. डाळिंबाचे दाणे पित्तशामक असतात, धातुवर्धक असतात व तृप्ती देणारे असतात. फलाची साल जुलाब, संग्रहणी वगैरे विकारांवर उपयुक्त असते. डाळिंबाची साल तोंडात धरण्याने खोकल्याची उबळ कमी होते. नाकातून रक्त पडण्याचा त्रास असता डाळिंबाच्या फुलांचा रस नाकात टाकण्याचा उपयोग होतो.गोड डाळिंबाचा रस खडीसाखर घालून घेतल्यास पित्त शमते. डोळे आले असता डाळिंबाची पाने बारीक करून बंद डोळ्यांवर लेपाप्रमाणे लावली जातात. डाळिंबाच्या दाण्याच्या रसापासून बनविलेला दाडिमावलेह पित्तशामक असतो.१५. कण्हेर - पांढरी, गुलाबी, लाल असे कण्हेरीचे फुलांच्या रंगावरून निरनिराळे प्रकार असतात. यातील पांढरी कण्हेर औषधात वापरली जाते. विंचू, सर्पदंशावर पांढऱ्या कण्हेरीचे मूळ उगाळून लेप केला जातो. पांढऱ्या कण्हेरीचे मूळ कानावर बांधले असता सर्व प्रकारचे ताप बरे होतात असा उल्लेख सापडतो.१६. शमी - शमीचा काटेरी वृक्ष असतो व तो कमी पावसाच्या प्रदेशात अधिक प्रमाणात दिसतो. दसऱ्याच्या दिवशी शमीची पूजा करण्याची पद्धत असते. लघवीतून खर जात असल्यास शमीचे कोवळे तुरे गायीच्या दुधात वाटून त्यात जिरे पूड व साखर घालून घेण्याचा उपयोग होतो. शरीरातील उष्णता कमी करण्यासाठी शमीच्या पानांचा रस जिरे व खडीसाखर घालून घेण्याची पद्धत असते..१७. बेल - बेलाचा मोठा वृक्ष असतो व त्याला कवठासारखी गोल फळे येतात. बेेलाचे फळ, मूळ, पाने औषधी असतात. अर्धवट पिकलेले बेलफळ मलप्रवृत्ती बांधून होण्यास मदत करते तर पूर्ण पिकलेल्या फळाने शौचाला साफ होते. बेलाचा मुरंबा आव होणे, फार वेळा शौचाला होणे वगैरे त्रासांवर उपयोगी असतो. बेलफळ यकृताची कार्यक्षमता सुधारण्यासाठीही वापरले जाते. बेलाच्या पानांचा रस जंत नष्ट करण्यासाठी वापरला जातो. बेलाची पाने अंगाला लावली असता शरीराचा दुर्गंध दूर होतो. बेलाच्या पानांचा रस खडीसाखर घालून घेण्याने शक्ती वाढते, अतिरिक्त उष्णता कमी होते.१८. हादगा - हादग्याचा वृक्ष भरभर मोठा होतो पण सात-आठ वर्षांपेक्षा अधिक टिकत नाही. हादग्याच्या फुलांची भाजी केली जाते. सर्दी डोक्यात साठल्याने डोके दुखत असेल तर हादग्याच्या पानांचा दोन थेंब रस नाकात पिळण्याचा उपयोग होतो. चांदी भस्म तसेच मोती भस्म करण्यापूर्वी चांदी-मोती यांची शुद्धी करण्यासाठी हादग्याच्या पानांचा रस वापरला जातो. हादग्याच्या झाडामुळे पिशाचबाधा दूर होते असेही उल्लेख आढळतात.१९. पिंपळ - पिंपळाचा वृक्ष खूप मोठा असतो. याच्या योगाने हवा शुद्ध होते असे समजले जाते. पिंपळाची पिकलेली फळे खाण्याने लहान मुलांची वाचा शुद्ध होते. रविवारी पिंपळाच्या पानावर गरम भात वाढून लहान मुलांना जेवू घालण्याने जड जीभ सुधारते व न समजणाऱ्या मुलांनाही उमजू लागते असे समजले जाते. पिंपळाची लाखही औषधात मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाते..२०. अर्जुन - अर्जुनाचे मोठे वृक्ष असतात. अर्जुन हे हृद्रोगावरचे श्रेष्ठ औषध आहे. अर्जुनाची साल हाड सांधण्यासाठी उत्तम असते. अर्जुनाच्या सालीचे चूर्ण दुधातून घेण्याने व अर्जुनाची साल ठेचून अस्थिभागावर बांधून ठेवण्याने हाड सांधले जाते. अर्जुनाच्या सालीच्या काढ्याने जखम धुतल्यास लवकर भरून येते. शरीरातील अतिरिक्त मेद कमी करण्यासाठीही अर्जुनाचा काढा उपयुक्त असतो.२१. देवदार - देवदाराचे वृक्ष खूप उंच वाढतात. देवदार वातशमनासाठी उत्तम असतो. सांधे दुखणे, अंग जड होणे वगरे व्याधीत देवदाराचे चूर्ण मधासह घेण्याचा उपयोग होतो. सांध्यांवर देवदाराचा लेप लावण्याचाही उपयोग होतो. देवदार्व्यादी काढा बाळंतरोगावर तसेच बाळंतरोग न होण्यासाठी उपयुक्त असतो.२२. अशोक - अशोक हा स्त्रीसंतुलनासाठी खूप महत्त्वाचा असतो. अशोकाची पाने व साल गर्भाशयाची ताकद वाढवितात तर अशोकाची फुले स्त्री-शोकाचा नाश करू शकतात असे समजले जाते..२३. ब्राह्मी - ब्राह्मी मेंदूसाठी उत्तम असते. तसेच शांत झोप लागण्यासाठी, मनावरचा ताण कमी करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाते.२४. जास्वंद (जपाकुसुम) - जास्वंदीची फुले केसांसाठी उत्तम असतात. जास्वंदीची फुले वाटून किंवा रस काढून केसांना लावली असता केसांची वाढ होते व केस काळे होतात. चाई लागली असता त्या ठिकाणी जास्वंदीच्या फुलांचा रस चोळण्याचा फायदा होतो.पत्रींचा उपयोग औषधे बनविताना किंवा भस्म तयार करताना भावना देण्यासाठीही होतो. उदा. अभ्र्रकाची शुद्धी झाल्यावर भस्म बनविण्यासाठी आघाड्याच्या पानांची, तांबड्या जास्वंदाच्या फुलांच्या रसाची वा एरंडाच्या पानांची भावना दिली जाते. तांब्याची शुद्धी करण्यासाठी तांबे अग्नीच्या साहाय्याने वितळवून रुईच्या पानांच्या रसात बुडवायचे असते..ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

स्मार्टफोनमुळे डोळ्यांची जळजळ? गणपतीला वाहिलेल्या या पत्रीचा रस देईल आराम

Related Stories