Marathi Book Review : स्फूर्तिवादी नीतिशास्त्र

निरंजन आगाशेया पुस्तकातील मांडणी सर्वस्वी नवीन आहे. त्यात लेखकाने काटेकोरपणे परिभाषा वापरली आहे. मात्र त्याहीपेक्षा महत्त्वाचा आहे तो साने यांचा स्वतंत्र विचार. त्यांनी सांगितलेल्या जीवनसार्थकतेच्या आठ साधना वाचताना नीती या विषयाकडे पाहण्याची आपली दृष्टी बदलते, अधिक व्यापक होते. .‘‘शिव्या देऊ नयेत, हा नैतिक उपदेश आहे, उलट शिव्या मनावर घेऊच नयेत, हा मानसिक उपदेश आहे. तो कमी महत्त्वाचा नाही; किंबहुना जास्तच महत्त्वाचा आहे. शिव्या देणाऱ्या कु-नैतिककर्त्यांना बल कोठून प्राप्त होते? शिव्या मनाला लावून घेऊन मनोदौर्बल्य पत्करणाऱ्या इम्प्रुडंट व्यक्तींमुळेच...’’स्फूर्तिवादी नीतिशास्त्र हे राजीव साने यांच्या नव्या पुस्तकाचे शीर्षक वाचल्यानंतर अशा प्रकारचा हितोपदेश त्यात विपुल प्रमाणात वाचायला मिळेल, अशी साहजिकच अपेक्षा निर्माण होते. तसे काही कवडसे पुस्तकात आहेतही. त्यातून काही नीतिविषयक सूत्रे, कानमंत्र आपल्याला मिळतात; परंतु तेवढेच या पुस्तकाचे प्रयोजन नाही. पुस्तकाचा मुख्य गाभा हा सैद्धांतिक आहे. त्यामागे एकूणच मानवजातीच्या आजवरच्या वाटचालीविषयी आशावाद आहे आणि ‘सर्वोन्नती’चा ध्यास आहे. याआधी युगांतर या पुस्तकात साने यांनी जागतिकीकरणानंतर बदललेल्या परिस्थितीत विचारव्यूहांची नव्याने फेरजुळणी करण्याची गरज पटवून दिली होती. त्यांच्या मांडणीचे सूत्र होते ‘समाजवादी भांडवलशाही’कडून व्यक्तिवादी श्रमशाहीकडे. त्याच्या प्रस्तावनेत त्यांनी म्हटले होते, ‘‘सिद्धान्ताने व्यवहाराला दुरुस्त करावे आणि व्यवहाराने सिद्धान्ताला दुरुस्त करावे, या जिवंत वैचारिक व्यवहाराशी आपली बांधिलकी असायला हवी.’’ त्या पुस्तकातील बरीचशी मांडणी सिद्धांतांना दुरुस्त करणारी होती, असे म्हणता येईल. नीतिशास्त्रावरील त्यांचे प्रस्तुत पुस्तक सिद्धान्त मांडून व्यवहार दुरुस्त करू पाहणारे आहे.लेखकाचे म्हणणे असे आहे, की जगात ‘दुष्टचक्रे’ आणि ‘प्रसादचक्रे’ अशी दोन्ही स्ववर्धक चक्रे सुरू असतात. म्हणजे काही चांगले घडले तर त्यातूनच अधिक चांगले घडण्यास मदत होते, असे त्यांना वाटते. जगात मूलभूत गरजांच्या अभावामुळे निर्माण होणारे ताणतणाव, संघर्ष हे समृद्धीनंतरही का थांबत नाहीत, याचे कारण गटागटांतील वैरपरंपरा अभिमानाने टिकवून ठेवण्याच्या वृत्तीत सापडते, असे साने यांचे निदान आहे. त्यांना सर्वोन्नतीचा ध्यास आहे. त्यासाठीच ‘सर्वोन्नती-वैरनिरास-सर्वोन्नती’ अशा प्रसादचक्राला गती देणे आणि त्यासाठी अधिकाधिक प्रसाद-विकल्प कसे खुले होतील, हे पाहणे त्यांना आवश्यक वाटते. त्या दिशेने केलेले चिंतन म्हणजे हे पुस्तक. त्यातील सिद्धांत, संज्ञा-संकल्पना, त्यातील भूमिका यांचे विस्तृत परीक्षण तत्त्वज्ञानाचे जाणकार या विषयाचे अध्यापक करतील; परंतु सर्वसामान्य वाचकाच्या दृष्टीनेही या पुस्तकातील विवेचन महत्त्वाचे आणि मोलाचे आहे. या पुस्तक परिचयाच्या निमित्ताने ते सांगावेसे वाटते..आपण नीतीने वागले पाहिजे, असे वाटणाऱ्यांची संख्या समाजात मोठी असते; परंतु नीतीने वागणे म्हणजे नेमके काय? कोणता निर्णय किंवा कृत्य नैतिक आणि कोणते अनैतिक हे ठरवायचे कसे, असे प्रश्न नेहमीच अनेक सर्वसामान्य माणसांनाही पडतात. मग पोथ्या- पुराणांत, धार्मिक वाङ्मयात त्याची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न होतो. त्यातून मार्गदर्शन मिळत नाही असे नाही; पण त्यातील अनेक बाबींना तत्कालिन संदर्भ असतो.दुसरे म्हणजे ‘निषिद्ध’ काय यावर त्यात भर दिलेला असतो. आधुनिक काळात समोर येणारे पेचप्रसंग, उभ्या राहणाऱ्या दुविधा यांना सामोरे जाताना नीतीची कास न सोडता स्वहित कसे साधायचे, हा एक महत्त्वाचा प्रश्न असतो.भारतीय दार्शनिक परंपरा आणि आधुनिक नीतिशास्त्र या दोन्हींचा अभ्यास असलेल्या साने यांनी याचे उत्तर शोधण्याचा प्रयत्न केला. त्याचेच फलित म्हणजे हे पुस्तक. साने यांची विवेचनाची शैली काही ठिकाणी अवघड वाटते. पण मन लावून नेटाने वाचत गेलो तर कळू लागते; एवढेच नाही तर ते कळाल्याचा एक वेगळाच आनंदही मिळतो.जेमतेम १३६ पानांचे हे पुस्तक असले तरी त्यातील मांडणी सर्वस्वी नवीन आहे. त्यात लेखकाने काटेकोरपणे परिभाषा वापरली आहे. इंग्रजीतील अनेक शब्दांना चपखल मराठी शब्द शोधून काढण्याचे साने यांचे कौशल्य वाचकाला पानोपानी जाणवते.मात्र त्याहीपेक्षा महत्त्वाचा आहे तो त्यांचा स्वतंत्र विचार. त्यांनी सांगितलेल्या जीवनसार्थकतेच्या आठ साधना प्रत्येक व्यक्तीला उपयुक्त ठरतील. त्या वाचताना नीती या विषयाकडे पाहण्याची आपली दृष्टी बदलते, अधिक व्यापक होते. या प्रत्येक साधनेची त्यांनी दिलेली वैशिष्ट्ये मुळातून वाचायला हवीत. येथे फक्त त्यांची झलक दिली आहे..स्वारस्य साधना ः ‘तगण्या’च्या गरजा भागल्या की ‘जगण्या’च्या गरजांकडे मन ओढ घेते. संवेदनांमधून स्वारस्य निर्माण होऊ शकते. उदाहरणार्थ, संगीत. संवेदनांप्रमाणेच आस्थेतूनही स्वारस्य निर्माण होते. ज्यांच्याविषयी प्रेम, आदर, करूणा, कृतज्ञता वाटते, अशा व्यक्तींच्या भल्याबुऱ्यातही स्वारस्य वाटू लागते. आपले ‘आस्था’वर्तुळ कसे वाढविता येईल, हे पाहिले पाहिजे.सामर्थ्य साधना ः उत्पादनशक्ती हे सर्वांत महत्त्वाचे सामर्थ्य आहे. क्षमतावर्धन व क्षमतावैविध्य याची कास धरली पाहिजे. मात्र इतरांवर ‘सक्ती’ करणारी शक्ती हे ‘बल’ इथे अभिप्रेत नाही. कलागुण संपादन करणे हेही सामर्थ्यच.स्वातंत्र्यसाधना ः क्षमता, मुभा, स्वयंनियंत्रण हे स्वातंत्र्याचे तीन आधार आहेत, हे लक्षात घेऊन स्वातंत्र्याची कक्षा रुंदावत नेली पाहिजे.समावेशकता साधना ः जसे ज्याचे योगदान, तशी त्याची अर्हता आणि त्याला अग्रक्रमाने अधिकार हे नीतितत्त्व. पण ज्याचे कमी पडत आहे, त्याला/ तिलाही सावरून घेणे आणि ज्याला जास्त जमत आहे, त्याने अख्खी वसुली न करता काही सोडून द्यावे, असे समावेशकतेचे स्वरूप असते. क्षमा, करूणा, औदार्य, मुदिता, अनाग्रह हे कर्तव्यातील सद्गुण हेही समावेशकता साधनेचे भाग होत.सहत्वप्रचिती साधना ः सहत्वप्रचितीमध्ये संवादाला मोठे महत्त्व असते. मापकांच्या, गणितांच्या, रोबोंच्या, कृत्रिम प्रज्ञेच्या जगात माणसांनी एकमेकांचा व एकत्र अनुभव घेत राहणे, हे माणसाला माणूस म्हणून वाचवणार आहे.स्वीकृत्भाग्य साधना ः भाग्य एकदा उमदेपणाने स्वीकारले की ते ‘सु’ही राहात नाही आणि ‘दु’ही राहात नाही. म्हणून स्वीकृत्भाग्य हेच हित आहे.स्वास्थ्य साधना ः स्व हा ‘स्व’मध्येच स्थित नसणे हा विसंवाद आहे. मी जसा असायला हवा होतो तसा नाही, या भावनेतून येणारे हेलकावे सौम्य करीत नेण्याची कला संपादन करणे हे स्वास्थ्यसाधनेचे एक महत्त्वाचे उदाहरण.हे पुस्तक नुसते वाचनानंदापुरते नाही. ते विचारांना प्रवृत्त करते आणि कृतीलाही.स्फूर्तिवादी नीतिशास्त्रलेखक : राजीव सानेप्रकाशन : राजहंस प्रकाशन , पुणेकिंमत : ₹ २७०पाने : १३६(निरंजन आगाशे स्फूर्तिवादी नीतिशास्त्र पुस्तकाचे संपादक तसेच दै. सकाळचे सल्लागार संपादक आहेत.)----------------------------------

Marathi Book Review : स्फूर्तिवादी नीतिशास्त्र

Related Stories