विश्वाचे आर्त : कृत्रिम बुद्धियुगाकडे?

डॉ. सदानंद मोरे इतर प्राण्यांप्रमाणेच माणसावरही नैसर्गिक मर्यादा आहेत. तथापि माणूस, त्याने त्याच्या बुद्धीने शोधलेल्या निसर्गनियमांच्या आधारेच या मर्यादा कशा उल्लंघिता येतील याचा विचार करीत, त्यासाठी आवश्यक असलेले तंत्रज्ञान सिद्ध करतो. यासाठी उपलब्ध असलेली निसर्गदत्त बुद्धी कमी पडते हे लक्षात घेऊनच त्याने कृत्रिम बुद्धीची कास धरली असे म्हणता येईल काय?.ग्रहमालेचा इतिहास लिहिणे हे कदाचित अंतरिक्ष विज्ञानाचे काम असेल. त्यात पृथ्वीचा इतिहास समाविष्ट असणार हे उघड आहे. मात्र त्यात पृथ्वी केंद्रस्थानी नसणार. तिच्याकडे विशेष लक्ष पुरविले जाणार नाही.पृथ्वीचा इतिहास सांगणे हे भूविज्ञानाचे- भूस्तरशास्त्राचे- भूशास्त्राचे (Geology) काम आहे. त्याची सुरुवात अर्थातच पृथ्वी नावाच्या ग्रहाच्या उत्पत्तीपासून करावी लागणार आणि ही उत्पत्ती प्रक्रिया स्पष्ट करताना अर्थातच सूर्य आणि सूर्यमालेतील इतर काही ग्रह (शुक्र, बुध तर नक्कीच) यांचा संदर्भ येणार.(खरेतर पृथ्वीपासून अलग झालेल्या तिच्याच एका हिश्शाचा, चंद्राचाही, संदर्भ येईल.) पण एकदा का ही उत्पत्ती प्रक्रिया स्पष्ट झाली, की अशा संदर्भांची गरज राहणार नाही. पृथ्वीची रचना, तिचे स्तर, खंड इत्यादींचे उल्लेख येत राहणार.काल ही इतिहास विषयातील महत्त्वाची कोटी (Category) असते, हे वेगळे सांगायची तशी गरज नाही. इतिहास लिहिणाऱ्याला काळाचा व नेमके सांगायचे झाल्यास कालखंडांचा विचार करणे अपरिहार्य असते. त्याची निश्चिती करताना तज्ज्ञांमध्ये मतभेद होतात हे सर्वज्ञात आहे.पण कालखंडांचा विचार करावाच लागणार यात संशय नाही. ‘काळा’साठी कधी कधी ‘युग’ हा भारदस्त शब्दप्रयोगसुद्धा करण्यात येतो. जर्मन इतिहासकारांनी विशिष्ट युगात प्रभावी ठरणाऱ्या कल्पनेला त्या युगाचा आत्मा (Zeitgiest) असे म्हटले आहे.आपल्याकडे कृत, त्रेता, द्वापर आणि कली अशी चार युगे मानली जातात. परंतु ही विभागणी ऐतिहासिक असण्यापेक्षा पौराणिक थाटाचीच अधिक वाटते. रामाचा अवतार त्रेतायुगातील आणि कृष्णाचा द्वापरयुगातील असे सांगितले तर युग कल्पनेचा प्रभाव समजून येतो.भूस्तरशास्त्रज्ञ जेव्हा पृथ्वीच्या इतिहासातील कालखंडांचा हिशेब मांडायला जातो तेव्हा त्याचा संबंध कुठेतरी जीवशास्त्र (Biology) आणि नंतर मानवशास्त्र (Anthropology) यांच्याशी येतो. सजीवाची उत्पत्ती होण्यापूर्वीचे आणि झाल्यानंतरचे पृथ्वीचे स्वरूप यांच्यात काही एक फरक असणार हे उघड आहे.त्याचप्रमाणे पृथ्वीचे मानव अवतीर्ण होण्यापूर्वीचे स्वरूप आणि मानव अवतीर्ण झाल्यानंतरचे स्वरूप यांच्यातही काही एक फरक असणार हेसुद्धा तितकेच स्पष्ट आहे. या फरकांची दखल भूस्तरशास्त्रानेही घ्यायलाच हवी.मानवाच्या अवतरणामुळे जो फरक पडला तो प्राण्यांच्या अवतरणापेक्षा अधिक परिणामकारक असणार आणि अर्थातच भूस्तरशास्त्रज्ञ स्वतः मानवप्राणीच असल्यामुळे त्यांना त्यात अधिक आस्था असणार हे सांगायची गरज नाही.मुद्दा या फरकाची दखल अभ्यासकांकडून घेतली जाण्याचा नसून हा फरक इतका प्रभावी आहे, की ज्यामुळे पृथ्वी या ग्रहाच्या स्वरूपावरच परिणाम होऊन त्यात लक्षणीय बदल होऊ शकेल, हा आहे.पृथ्वी ग्रहाच्या स्वरूपात प्रभावी बदल करणाऱ्या घटना घडल्या नव्हत्या असे मुळीच नाही. पृथ्वीपासून चंद्राची उत्पत्ती होणे हा असाच एक प्रभावी बदल होय. पण ही घटना नैसर्गिक आहे. अशाच प्रकारचा बदल घडवणाऱ्या प्रभावी घटना शोधता येतील.भूगर्भातील हालचालींमुळे भूस्तरांमध्ये उलथापालथ होऊन पृथ्वीचा पृष्ठभाग बदलणे, नद्यांचे प्रवाह बदलणे अशा या घटना होत. असा एक सिद्धांत आहे, की सुरुवातीला पृथ्वी अखंड व एकसंध होती मग तिचे तुकडे झाले यातील सर्वात मोठ्या तुकड्याला शास्त्रज्ञांनी नाव दिले गोंडवाना..पुढे या गोंडवानाचेच आणखी तुकडे होऊन आफ्रिका, भारत, ऑस्ट्रेलिया, अंटार्क्टिका हे खंडवजा भूप्रदेश तयार झाले. भारताला आपण उपखंड म्हणतो, आफ्रिका वगैरे खंड आहेत. या हिशोबाने गोंडवानाला महाखंड (Supercontinent) म्हटले जाते.गोंडवाना सिद्धांत इ.स. १८००मध्ये व्हिएन्ना येथील भूवैज्ञानिक एडअर्ड स्यूस याने मांडला. त्याच्या म्हणण्याप्रमाणे ही घटना १८० दक्षलक्ष वर्षांपूर्वींची होय. नेमकेपणाने सांगायचे झाल्यास ती गोंडवानाच्या पूर्वार्ध आणि पश्चिमार्ध यांच्या विभागणीची घटना होय आणि हा कालखंड ज्युरासिक -डायनोसॉरादी अजस्रकाय प्राण्यांचा मानला जातो. (या आधीचा कालखंड आणि नंतरचे म्हणजे ऑलिगोसिन -Oligocene व प्लायोसिन -Pliocene.)हे घडत होते तेव्हा पृथ्वीवर मानवप्राणी नावाची चीज अस्तित्वातच नव्हती. तो सहा दशलक्ष वर्षांपूर्वी उत्पन्न झाला. तेव्हाच्या भूशास्त्रीय कालखंडाला मायोसिन (Miocene) युग म्हणतात. साधारणपणे ३ ते ५ दशलक्ष वर्षांपूर्वीच्या या कालखंडाचे मायोसिन असे नामकरण स्कॉटिश भूशास्त्रज्ञ चार्ल्स सेस याने केले.भूशास्त्रीय कालखंडांच्या अधिक तपशिलात न जाता आपण असे म्हणू शकतो, की उपरोक्त कालखंडात अजस्रकाय प्राण्यांचे ज्युरासिक युग, हवामान बदलासारख्या कारणांमुळे संपुष्टात आले. प्लायोसिन युगात मानवाची उत्क्रांती सुरू होऊन ती पुढील प्लेइस्टोसिन (Pleistocene) युगातही चालू राहिली. शेवटी बारा हजार वर्षांपूर्वी होलोसिन (Holocene) युगाची सुरुवात झाली.‘Holo’ शब्दाचा अर्थ पूर्णपणे, समग्र, ‘Scene’ म्हणजे नवे. होलोसिन याचा अर्थ पूर्णपणे नवे. आता भूविज्ञानाचे अभ्यासकच ज्याअर्थी १२ हजार वर्षांपूर्वींच्या मानवाची अवस्था लक्षात घेऊनच या युगाला समग्र नवयुग म्हणतात. त्याअर्थी त्यांनाही मानव महत्त्वाचा वाटत होताच. तरीही युगाच्या नावात मानवाचा उल्लेख नाही. कारण उघड आहे अजून मानवाचा तितका, नजरेत भरण्याइतपत प्रभाव पृथ्वीवर पडला नव्हता.नंतर मानवाचा प्रभाव नजरेत भरण्याइतकाच नव्हे तर डोळ्यात खुपण्याइतका पडला. तेच ते अॅन्थ्रोपोसिन (Anthropocene) -मानवयुग.यापूर्वीच प्रतिपादन केल्याप्रमाणे पृथ्वीवर मानव अवतीर्ण झाल्यापासून निदान १२ हजार वर्षांपर्यंत त्याचा पृथ्वीवर पुरेसा प्रभाव नसल्यामुळे मधल्या काळाला निसर्गयुग म्हणायला हरकत नसावी. अर्थात याचा अर्थ असा नाही, की १२ हजार वर्षांपूर्वीच मानवयुग नावाचा कालखंड सुरू झाला.त्यानंतरच्या काळात मानवाने आपले कर्तृत्व लक्षणीयरितीने सिद्ध केले हे खरे. या काळात पराक्रमी राजे होऊन गेले, त्यांनी आपली साम्राज्ये निर्मिली. असे काही कर्तबगार पुरुष होऊन गेले, की ज्यांनी समाजाला कायद्यांमध्ये बांधले आणि सर्वात महत्त्वाची बाब म्हणजे जगभर वेगवेगळ्या ठिकाणी धर्मस्थापना करणारेही विचारवंत होऊन गेले.जर्मन विचारवंत कार्ल जेस्पर्स याने मोझेस, बुद्ध, कन्फ्युशियस, झरतृष्ट, महावीर असे समकालीन महात्मे ज्या कालखंडात आगेमागे होऊन गेले त्याच्यासाठी अॅक्सिअल (Axial) एज असा शब्द प्रयोग केला आहे. अर्थात अशा महात्म्यांमुळे व त्यांच्या उपदेशांमुळे माणसांत जे काही बदल झाले ते झालेच.मात्र त्यामुळे पृथ्वीवर या ग्रहावर त्याच्या रचनेवर, त्याच्या पोतावर परिणाम झाला असे म्हणता येत नाही. त्यामुळे जेस्पर्सप्रणित अॅक्सिअल युगाला मानवयुगाचा सुरुवातीचा कालखंड म्हणता येत नाही. या कालखंडाची व्याप्ती इ.स.पू.८०० - इ.स.पू. ३०० अशी आहे..चर्चा पुढे नेण्यापूर्वी एका गोष्टीची नोंद करायला हवी. मानवयुग या कल्पनेला भूशास्त्रज्ञांकडून चांगला प्रतिसाद मिळाला असला तरी गेल्या काही वर्षांत तिच्यावर शंका घेण्यात येत आहे. याविषयावर भूशास्त्रज्ञांच्या परिषदांमध्ये चर्चा होत असते.ते काहीही असो, कल्पना जरी भूविज्ञानाच्या वर्तुळातून पुढे आली असली, तरी नंतर ती त्या मर्यादेत राहिली नाही. इतर ज्ञानशाखांमधील अभ्यासकांनी तिचा विकास केला. तिच्याशी मिळत्याजुळत्या आणखी काही कल्पनाही पुढे आल्या. विशेष म्हणजे मानवोत्तर युगाची कल्पना शक्य झाली आणि तिचा पुढील विकास ‘देवयुग’ कल्पनेपर्यंत करता आला.या चर्चेच्या ओघात आपण अशा एका टप्प्यावर आलो आहोत, की जेथे अगदीच वेगळ्याच संदर्भाकडे जावे लागते. वेगळा म्हणायचे कारण म्हणजे एरवी ज्योतिषशास्त्र या विषयाला अशा प्रकारच्या चर्चेच्या मुख्य प्रवाहात स्थान नसते.१९६०च्या आसपास तेव्हा गाजत असलेल्या अजंता जैन आणि इंदुमती पंडित या ज्योतिषीद्वयीतील इंदुमतींनी लिहिलेल्या एका पुस्तकाचे नाव होते मानवयुग. पंडितबाईंना अॅन्थ्रोपोसिनसारख्या पाश्चात्त्य जगातील वेगळ्या प्रकारच्या व वेगळ्या क्षेत्रातील चर्चेची पुरेशी माहिती असायचे कारण नव्हते. त्यांचे विवेचन ज्योतिषशास्त्रापुरते मर्यादित असणार.या शास्त्राच्या आधारे त्यांनी असे प्रतिपादन केले, की सध्याच्या व पुढील शतकाचा काळ हा मानवयुग असणार आहे. विशेष म्हणजे आपण पाश्चात्त्य विचारविश्वातील ज्या चर्चेत प्रवेश केला आहे, त्या मानवयुगाच्या वैज्ञानिक व तात्त्विक चर्चेतील मानवकल्पनेचा मूलाधार बुद्धी हा आहे.(ही बाब या नंतरच्या Noosphere या वेगळ्या स्वरूपाच्या कल्पनेबद्दलच्या चर्चेतून अधिक स्पष्ट होणार आहेच.) मानवाचे मानवत्व व्याख्येच्या कक्षेत आणणारी किंवा लक्षित (Define) करणारी मानवाची विशिष्ट बाब म्हणजे बुद्धी ही गोष्ट निदान ॲरिस्टॉटलच्या काळापासून आपण ऐकत आलो आहोत. किंबहुना ती गृहीत धरूनच मानवविषयक चर्चा चालत असतात.ज्योतिषशास्त्राच्या आणि बुद्धीच्या चर्चेचा काय संबंध, असे कोणी विचारतीलसुद्धा. ज्योतिषशास्त्र ज्या बारा राशींचा विचार करते त्यांच्यापैकी काही राशी बौद्धिक असल्याचे सांगितले जाते. (काही भावनाप्रधान वगैरे) त्यांच्यातील कुंभ राशी सर्वात अधिक बौद्धिक किंवा बुद्धिप्रधान असाही एक समज आहे. इंदुमती पंडितबाईंच्या म्हणण्याप्रमाणे चालू युगात बुद्धीला प्राधान्य मिळणार आहे. कुंभ राशीच्या व्यक्तींचा उत्कर्ष होणार आहे. पण याचाच अर्थ हे मानवयुग असेल!चाळीस-पन्नास वर्षांपूर्वी वाचलेल्या पुस्तकातील जे आठवले त्याच्या आधारे मी या मुद्द्याचा उल्लेख यासाठी केला, की अगदी वेगळ्याच प्रकारच्या शास्त्राच्या चौकटीत विचार मांडणाऱ्यांची मतेही दुसऱ्या प्रकारच्या चौकटीतील मतांच्या जवळ येऊ शकतात हेसुद्धा लक्षात यावे.वस्तुतः आपण ज्या पृथ्वीचे रहिवासी आहोत व अर्थात ज्यामुळे आपणास या चर्चेत स्वारस्य वाटते ती पृथ्वी सूर्यमालेचा एक भाग आहे. अशा अनेक माला विश्वात आहेत. या संदर्भातील आकाशगंगा, विश्व, ब्रह्मांड, काइनात असे अनेक शब्द आपल्या कानी येत असतात. त्या तपशिलात जायला आपल्याला वेळ नसतो व खरेतर कारणही नसते..तो विषय जयंतराव नारळीकरांसारख्या तज्ज्ञांचा असे म्हणून आपण सोडून देतो. पृथ्वी आणि पृथ्वीच्या बाहेरील किंवा पृथ्वी ज्याचा भाग आहे त्या अफाट विश्वाला पोटात घेणारा एक शब्द आपल्याकडे आहे तो म्हणजे ‘निसर्ग’. म्हणजे निसर्गयुग आणि मानवयुग यांच्या विषयीच्या चर्चेचा तपशील टाळून व्यापक संदर्भचौकटीत यायचे असेल तर हा विषय मानव आणि निसर्ग यांच्या संबंधाचा आहे असे म्हणता येते.वेगळ्या शब्दांत सांगायचे झाल्यास निसर्ग वेगळा आणि मानव वेगळा. निसर्ग मानवाच्या उत्पत्तीपूर्वी अस्तित्वात होता आणि मानव निसर्गाच्या बाहेरून कोठून तरी निसर्गात प्रविष्ट झाला अशी परिस्थिती नसून मानव हे निसर्गाचेच एक उत्पादन (Product) आहे. निसर्गातील इतर वस्तू ज्या घटकांनी निर्माण झालेल्या असतात त्याच घटकांनी मानवही तयार झाला आहे, जसे झाडे, झुडपे, पशू, पक्षी हे निसर्ग आहेत तसाच माणूससुद्धा निसर्ग आहे.या अफाट पसाऱ्यात मानवाला सर्वात जवळचे जर काही असेल तर ते पृथ्वीच. म्हणून त्याची पृथ्वीशी विशेष बांधिलकी असते. त्यामुळे साहजिकच माणूस जेव्हा निसर्गाविषयी बोलतो तेव्हा बऱ्याच वेळा तो त्याच्या निकटतर निसर्गाच्या म्हणजेच पृथ्वीच्या संबंधाने बोलत असतो.निसर्गातील अन्य सजीव प्राणी आणि मानव यांच्यातील एक फरक म्हणजे अन्य प्राणी आणि त्यांच्या वाट्याला जो निसर्ग आलेला आहे त्याच्या म्हणजेच पृथ्वीच्या मर्यादेतच वावरतात, आपापले व्यवहार करतात. मानवाचे वेगळेपण म्हणजे तो आपल्या प्रत्यक्षपणे वाट्याला आलेल्या निसर्गाच्या मर्यादा किंवा कक्षा वाढवायचा प्रयत्न करतो.विज्ञान ही कक्षा वाढवण्याची धडपड आहे. न्यूटनने गुरुत्वाकर्षणाचा जो वैज्ञानिक निसर्गनियम शोधून काढला तो फक्त पृथ्वी आणि पृथ्वीवरील सजीव, निर्जीव यांच्यापुरता मर्यादित नाही. तो संपूर्ण निसर्गाला (अध्यात्मशास्त्राच्या भाषेत ब्रह्मांडाला) गवसणी घालणारा आहे.विज्ञान ज्या गृहीतांवर आधारित आहे त्यातील एक गृहीत युनिफॉर्मिटी ऑफ नेचर हे आहे. ते मानवाला समजते. ते मानवाला कोणत्या इंद्रियामुळे समजते, याचे उत्तर बुद्धी हे आहे. त्यामुळे साहजिकच मानवयुग नावाची काही वस्तू अस्तित्वात असेल तर तिचा अर्थ बुद्धीचे युग यापेक्षा काही वेगळे असेल असे म्हणायला फारसा वाव नाही.येथे आपल्याला पुढील चर्चेचे सूत्र मिळते.इतर प्राण्यांवर ज्या नैसर्गिक मर्यादा आहेत त्याच मानवावरही आहेत. तथापि माणूस बुद्धीने निसर्गाचे नियम शोधून काढतो. त्या नियमांच्या आधारेच या मर्यादा कशा उल्लंघिता येतील याचा विचार करीत, त्यासाठी आवश्यक असलेले तंत्रज्ञान सिद्ध करतो.ते अर्थातच मानवनिर्मित म्हणजे कृत्रिमच असते पण तरीही ते निसर्गाला सोडून निसर्गाच्या विरोधी नसते. यासाठी उपलब्ध असलेली निसर्गदत्त बुद्धी कमी पडते हे लक्षात घेऊनच त्याने कृत्रिम बुद्धीची कास धरली असे म्हणता येईल काय? त्याचप्रमाणे आजचे मानवयुग हे निसर्गदत्त स्वाभाविक पद्धतीचे युग असले, तरी पुढील युग कृत्रिम बुद्धीचे युग असेल त्याला मानवोत्तर युग म्हणावे का?(डॉ. सदानंद मोरे इतिहास व तत्त्वज्ञानाचे अभ्यासक आणि संशोधक तसेच महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळाचे अध्यक्ष आहेत.)---------------------------------.सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

विश्वाचे आर्त : कृत्रिम बुद्धियुगाकडे?

Related Stories