Indian Religious Traditions : कुलदैवते उद्‍गम आणि वैविध्य

प्रा. डॉ. निर्मला कुलकर्णीभारतातले लोक सतत स्थलांतर करत असत. कधी भौगोलिक परिस्थिती बदलली म्हणून, कधी परकीय आक्रमणे झाली म्हणून, कधी युद्धात सहभागी झाल्यामुळे, तर कधी राजाश्रय मिळाला म्हणून. अशा वेळी ते मूळ ग्रामदेवतेला विसरत नसत. तीच बहुधा कुलदेवता होत असावी. .निसर्गाशी बरोबरी करणाऱ्या आदिमानवाला हळूहळू आपल्या खुजेपणाची जाणीव झाली. निसर्गाच्या रौद्र स्वरूपापुढे आपण टिकाव धरू शकत नाही हे त्याच्या लक्षात आले आणि निसर्गाच्या सूक्ष्मातिसूक्ष्म रूपांमध्ये त्याला देवत्व गवसले. भारतातले सर्व प्राचीन धर्म अनेक ईश्वर मानणारे. सिंधू संस्कृतीने माता आणि पिता या स्वरूपात ईश्वराची पूजा केली. कडेकपाऱ्यांमध्ये राहणाऱ्या आदिवासी बांधवांनी वनात, गावाच्या सीमांवर ‘तांदळा’ स्वरूपात काळूबाई, वाघदेव, नागदेव आदी अनेक निसर्गदेवता वसवल्या. आर्यांची पूजापद्धती शब्दाधिष्ठित. सूक्त म्हणायचे आणि अग्नीत आहुती द्यायची. वेदकालात इंद्र, वरुण, पर्जन्य, मरुत्, अश्विनीकुमार, उषा आदी देव होते. त्यांना उद्देशून रचलेली अनेक सूक्ते ऋग्वेदात दिसतात. कालांतराने एकमेकांच्या संपर्कातून संस्कृती समृद्ध झाली. आर्यांची सूक्ते पूजाविधीतल्या पद्यभागात परिणत झाली. सिंधू संस्कृतीने मूर्तिपूजा दिली आणि प्रोटो-ऑस्ट्रोलॉइड जमातींनी शेंदूर चर्चित देवता दिल्या. यातूनच ग्रामदेवता, घरातले पंचायतन आणि कुलदेवता निर्माण झाल्या. कुलदेवता फक्त महाराष्ट्रात नाहीत, तर संपूर्ण भारतात आहेत. त्या अनेकविध आहेत, त्यांची नावे आणि पूजापद्धती ठरावीक साच्यातल्या नाहीत. आज दिसणारे हे कुलदेवतांच्या वैविध्याचे आणि पूजा पद्धतींचे मूळ मुख्यतः अनेक ईश्वर मानण्यात आहे, असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही.कुलदेवतांच्या वैविध्यामागे आणखीही काही कारणे आहेत. त्यातले एक महत्त्वाचे कारण म्हणजे त्या त्या कुळाला, घराण्याला असलेली एखाद्या देवतेची ओढ. ऋग्वेदातलीच काही उदाहरणे पाहू. वसिष्ठांनी अग्नी, इंद्र, वरुण आदी देवतांना उद्देशून सूक्ते रचली. तरीही वसिष्ठांचे वरुणावर अधिक प्रेम. भरद्वाज कुलातल्या ऋषींना गाईगुरे सुखरूप घरी पोहोचवणारा पूषन् अधिक भावतो. काण्वकुल सूर्य आणि उषा यांचे भक्त. अशा कुलप्रमुखाला आवडणाऱ्या देवतेमधून कदाचित कुलदेवता निर्माण झाल्या असाव्यात. त्यात परिस्थितीनुसार बदल झाले असावेत.दुसरे म्हणजे, भारतीय संस्कृती तशी लवचीक आहे. तिने विकल्पांचे वरदान स्वीकारले आहे. सोम मिळाला नाही, तर पूतिका नावाची वनस्पती वापरा. अमुकच पाहिजे हा आग्रह नाही. वटवृक्षाची पूजा करायची तर वडच पाहिजे असे नाही, वडाची फांदी चालते, छापलेले चित्र चालते, एवढेच काय पण रांगोळीतले चित्रही चालते.दुसरे म्हणजे, भारतीय संस्कृती तशी लवचीक आहे. तिने विकल्पांचे वरदान स्वीकारले आहे. सोम मिळाला नाही, तर पूतिका नावाची वनस्पती वापरा. अमुकच पाहिजे हा आग्रह नाही. वटवृक्षाची पूजा करायची तर वडच पाहिजे असे नाही, वडाची फांदी चालते, छापलेले चित्र चालते, एवढेच काय पण रांगोळीतले चित्रही चालते..वैदिक काळात इंद्र हा प्रमुख देव होता. पुराणकाळात तो मागे पडला. वैदिक काळात गौण असलेला विष्णू पुराणकाळाच्या आधीच महत्त्वाचा देव झाला. वैदिक लोक ज्याला घाबरून असत असा रुद्रशिवही पुराणकाळात शिवशंकर म्हणून जनमानसाने आपलासा केला. भारतातल्या कुलदेवता साधारणपणे विष्णूची किंवा शिवाची रूपे असतात - मल्हारी म्हाळसाकांत खंडोबा शिवाशी संबंधित, विठोबा विष्णूशी संबंधित, राम विष्णूचाच अवतार, नृसिंह विष्णूचा अवतार, जोतिबा शिवाचा अवतार.मुळात जरी आवडीचा देव कुलाचा देव मानला गेला असला, तरी कालांतराने त्यात बदल होतात. कुलदेवतांमुळे घराण्याला ओळख मिळते. उदाहरण घ्यायचे तर खंडोबाचे माहात्म्य देशस्थांमध्ये, तर ईश्वर/ ईश शब्द शेवटी आलेले देव कोकणस्थांचे; वेळणेश्वर, व्याघ्रेश्वर, व्याडेश्वर आदी. सारस्वतांमध्येही चार पोटजाती आहेत. शेणवी किंवा शणै हे राजदरबारात दुभाषी म्हणून काम करीत.त्यांचा कुलदेव गोव्यातल्या मंगेशीचा मंगेश. मध्वाचार्यांनी द्वैतमताची स्थापना केली. या पंथात विष्णूची महती आहे. त्यामुळे काही सारस्वतांचे विष्णुस्वरूपी रामनाथ हे कुलदैवत आहे. साष्टी प्रांतात राहणाऱ्या शैव साष्टीकर सारस्वतांचे नागेश हे कुलदैवत आहे, तर वैष्णव साष्टीकरांचे देवकीकृष्ण हे कुलदैवत.अनेक जातीजमातींचे एकच कुलदैवत असते. कदाचित मुळात जी ग्रामदेवता होती, ती तिथे राहणाऱ्या समाजाची कुलदेवता झाली असावी. भारतातले लोक सतत स्थलांतर करत असत. कधी भौगोलिक परिस्थिती बदलली म्हणून, कधी परकीय आक्रमणे झाली म्हणून, कधी युद्धात सहभागी झाल्यामुळे, तर कधी राजाश्रय मिळाला म्हणून.अशा वेळी ते मूळ ग्रामदेवतेला विसरत नसत. तीच बहुधा कुलदेवता होत असावी. बदामीची बनशंकरी अनेक कुळांची देवता आहे. मुळात ही सर्व कुटुंबे कधीतरी बदामीला किंवा जवळपास राहत असावीत. नंतर कुटुंबे स्थलांतरित झाली, तरी त्या देवीची आराधना करून तिच्या आठवणीत रमून जात असावीत.कधीकधी कुलदेवता विस्मृतीत जातात. पानिपतच्या युद्धात सदाशिवरावभाऊ पेशव्यांबरोबर अनेक कुटुंबे तीर्थयात्रेसाठी गेली. युद्धात पराभव झाल्यावर युद्ध न जाणणारी ती कुटुंबे परागंदा झाली. काहीजण तिथेच जवळपास कुणाच्या तरी आश्रयाने राहू लागली.त्यांची आडनावेही बदलली. कदाचित कुलदेवतेवरून प्रांताची, जातीची ओळख समजते म्हणूनही असेल, पण जुन्या कुलदेवतांची जाहीर पूजा करणे अशा कुटुंबांनी सोडून दिले असावे. हळूहळू त्या कुलदेवता विस्मृतीत गेल्या, नवीन प्रांतातल्या नवीन कुलदेवता स्वीकारल्या गेल्या.प्राचीन काळात यज्ञयागाच्या निमित्ताने म्हणा किंवा गावात विद्वान ब्राह्मण हवा म्हणून ब्राह्मणांना अग्रहार देऊन दुसऱ्या गावातून, प्रांतातून बोलावून घेत असत. अशा वेळी काही कुटुंबे आपले मूळ कुलदैवत सोडून दुसरे, तिथे प्रचलित असलेले एखादे दैवत कुलदैवत म्हणून स्वीकारत असत. याला कुलदैवत ‘उसने’ घेणे म्हणतात..भारतीय संस्कृतीला संन्यास नवा नाही. तरीही गृहस्थाश्रमाला फार मोठे स्थान आहे. वैदिक संस्कृतीत एकटा पुरुष यज्ञ करू शकत नसे. कुलदैवतांच्या बाबतीतही असेच आहे. बहुतेक कुलदेवांच्या बरोबरीने कुलदेवीचीही पूजा करावी लागते. खंडोबा कुलदेव असलेल्यांची कुलदेवी यमाई असते, मग कधी ती कवठे गावातली, कधी कण्हेरसरची. गोव्यात कुलदेवीला ‘पालवी’ म्हणतात. मंगेशाची पालवी महालक्ष्मी तरी असते किंवा शांतादुर्गा असते. काही वेळा तर फक्त देवीच कुलदेवता असते. हा प्राचीन मातृसत्ताक पद्धतीचा अवशेष असावा.या कुलदेवतांची आराधना रोजच्या पूजेअर्चेमध्ये असतेच. शिवाय त्यांच्या जोडीला कुळाचारही असतात. कुळाचाराचे मूळ ऋग्वेदातल्या ‘आप्री’ सूक्तांमध्ये शोधता येते. तरीही बदलत्या परिस्थितीनुसार कुळाचारांचे स्वरूप बदलत गेलेले आहे. मुळात मूर्तिपूजा राजोपचारांमधून उत्क्रांत झाली आहे. राजाला सकाळी उठवतात, पालखीतून मिरवतात, जेवायला तऱ्हतऱ्हेची पक्वान्ने वाढतात, रात्री शेजारती करतात; हेच विधी देवाच्या बाबतीत रोज केले जातात.याखेरीज प्रत्येक देवतेच्या पारंपरिक स्वरूपाप्रमाणे वर्षातून ठरावीक दिवशी कुळधर्म किंवा देवकार्य करतात. खंडोबा हे महाराष्ट्रातील अनेक जातीजमातींचे दैवत आहे. आपापल्या परिस्थितीनुसार प्रत्येक भाविक त्याची पूजाअर्चा करतो. मार्गशीर्षात खंडोबाचा सहा दिवसांचा उत्सव असतो. कोकणातली दैवते वेगळी, नैवेद्य वेगळे.परसात उगवणाऱ्या भाज्या आणि शेतीत उगवणाऱ्या धान्यांचे पदार्थ नैवेद्य म्हणून दाखवले जातात. कोकणात भात अधिक म्हणून तांदळाच्या खिरीचा नैवेद्य. देशावर हरभरा डाळीचे महत्त्व. काही ठिकाणच्या कुळाचारातल्या प्रथाही वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. त्या वेगवेगळ्या परिस्थितीत सामाजिक सलोखा सांभाळणाऱ्या असतात.काही घराण्यांमध्ये नवरात्रात सर्व बलुतेदारांच्या सवाष्णींना जेवू घालण्याची प्रथा आहे. मंगेशाच्या प्रत्येक कुळधर्मात ब्राह्मण सुवासिनीच्या बरोबरीने ज्या गुराख्याने मंगेशाच्या मंदिराची जागा शोधली त्याची आठवण म्हणून कुळवाड्याच्या लहान मुलाला जेवू घालण्याची पद्धत आहे.भारतात तीर्थयात्रा अगदी वैदिक काळापासून आहे. काही यज्ञांमध्ये यजमान घोड्यावरून सरस्वती नदीच्या उगमापाशी जाऊन यज्ञस्थळी परतण्याची प्रथा होती. या विधीतच तीर्थयात्रेचा उगम आहे. कुलदैवताच्या बाबतीतही काही प्रथा तीर्थयात्रेशी समांतर दिसतात. अनेक घरांमध्ये काही शुभकार्य झाले, की मूळ स्थळी जाऊन कुलदेवाचे आणि कुलदेवतेचे दर्शन घेण्याची पद्धत आहे.आता यंत्रयुग आपल्या स्वभावात आणि दिनक्रमात रुळले आहे. कुळधर्म एकतर लोप तरी पावताहेत किंवा निव्वळ उत्सवी स्वरूप तरी धारण करताहेत. त्यामुळे आणखी पंचवीस-तीस वर्षांनंतर कुलदेवतांचे हे मध्ययुगीन स्वरूप खूपच पालटून जाईल. समाजशास्त्राच्या किंवा मानवशास्त्राच्या अभ्यासकांनी वेळीच पावले उचलून कुलदैवतांचा शास्त्रीय अभ्यास करण्याची नितांत आवश्यकता आहे.(प्रा. डॉ. निर्मला कुलकर्णी सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठाच्या संस्कृत प्रगत अध्ययन केंद्रातील निवृत्त प्राध्यापक आहेत.)-------------------------------

Indian Religious Traditions : कुलदैवते उद्‍गम आणि वैविध्य

Related Stories