Marathi Book Review : जपून ठेवावा असा अनुभव

जीवन तळेगावकरपरमेश्वराच्या हृदयात कायम कोरला गेलेला गोकुळच्या आठवणींचा कोपरा, त्याला हवीहवीशी वाटणारी वाट - ‘गोकुळवाट’ अप्रतिम उतरली आहे. शब्दांत साधलेली ही किमया गोकुळ मुळात कसे असेल याची छबी मनात तयार करून जाते. एकच वृंदावन, एकच कृष्ण सखा व एकच राधिका सखी असा अद्भुत त्रिवेणी संगम, गोकुळवाटा. .मराठीतले ज्येष्ठ लेखक लक्ष्मीकांत तांबोळी यांचा गोकुळवाटा हा काव्यसंग्रह अनुबंध प्रकाशनाने नुकताच प्रकाशित केला आहे. एक लेखक म्हणून त्यांनी आपल्या साहित्यात कथा, कविता, कादंबरी, ललित लेख, समीक्षा असे बहुविध प्रकार यशस्वीपणे हाताळले असले, तरी अंतरंगी ते कवी आहेत, याची तीव्र अनुभूती हा काव्यसंग्रह वाचताना येते.काही कोरे आणि काही कोरून ठेवावे असे अनुभव असतात; गोकुळवाटा काव्यसंग्रह हाती पडणे, वाचणे आणि त्या वाटेचे वेड लागणे हा माझ्यासाठी कायम जपून ठेवावा असा अनुभव आहे.पुढच्या पानावर कोणती कविता आहे याची भूमिका पान उलटताना उजव्या पृष्ठावरील हृद्गतातून स्पष्ट होते. हा एक वेगळा प्रयोग आहे. स्वतःची कविता अर्थासह स्पष्ट करणे सोपे नाही. साधेपणाच्या बाबतीत भाषेचा बाज गदिमांची आठवण करून देणारा आहे. ‘सोपेपणा नाही, साधेपणा आहे’ हे गंगाधर गाडगीळांच्या भाषेत मुद्दाम सांगावेसे वाटते, कारण हा शब्दांतील साधेपणा अपार शब्दसेवेतून येत असतो. या रसग्रहणातून आपला या गुणाशी परिचय होईलच.माधुर्य आणि वीर्य याचा संगम श्रीकृष्णाच्या चरित्रात आहे. माधुर्याचे वर्णन करताना कवी जितका हळुवार होतो तितकाच वीर्याचे वर्णन करताना कठोर होतो. हे शब्दांतून चापल्य व जाज्ज्वल्य दर्शविणारे भाव प्रसंगानुसार उतरले आहेत. मोरपिसाला वृंदावनाशी जोडणे व शंख, चक्र, गदा यांस रणांगणाशी जोडणारी प्रतिमा वापरणे हे कवीच्या अवगाहनक्षमतेला साजेसेच झाले, पण या प्रतिमांमध्ये भाव भरणारी प्रतिभा मात्र स्तिमित करणारी आहे.‘काळजात तुझिया राधे’ या कवितेत- वृंदावन गोंदण होणे व रासात झालेला राधेचा स्पर्श कृष्णाला उन्हातही चांदणीभासासम शीतल वाटणे ही कल्पना अद्भुत आहे. हा कवीचा क्षणिक झालेला कुडीप्रवेश तर नव्हे! ‘भिरभिरती माझे डोळे’ या कवितेत जणू राधा दृष्टीस पडावी म्हणून ‘दिडपायी’ राहून तपस्या करणारा कृष्ण भेटत जातो. कृष्णाच्या हृदयीचे गुज किती हळुवारपणे कवी उलगडतो पाहा –त्या पैंजण नादापायी, तुजसवे नाचलो मीहीचालणे विसरलो आता, मी उभा असा ‘दिडपायी’.कृष्णासाठी कोवळे हवेहवेसे वाटणारे ऊन म्हणजे राधा आहे, पण तिच्यासाठी तो कितीही हळुवार झाला तरी आपले कर्तव्य तो विसरत नाही, हे त्याचे देवत्व सिद्ध करणारे नाही का? आपला अवतार हाच मुळी धर्मयुगाच्या प्रस्थापनेसाठी आहे याचा मोहाच्या क्षणीही त्यास विसर नाही, हे विशेष. कवीनेही युगानुयुगे जनमानसांत अम्लान राहिलेल्या ‘कृष्ण व राधा’ या नात्यातील अनुबंध हळुवार उलगडले आहेत. ‘अस्तोदय आयुष्याचे’ यातील पुढील ओळी वरील वाक्याचे हस्ताक्षर आहेत -वृंदावन आंदण तुजला, समरांगण माझे मजला,मज दिसतो माझा व्याध-घेण्यास प्राण टपलेला!कर्तव्यपथावर चालतानादेखील आपल्या मानसी जडलेली आठवण भावविश्व व्यापणारी असते. तिच्यासाठी जे ‘पूर्णपुरुष’ असतात ते ‘अर्ध’ म्हणवून घेण्यास मागेपुढे पाहत नाहीत कारण त्यांचे पूर्णत्व त्या आठवणींचे ऋणी राहतेच; केवळ कर्तव्यसिद्धीत त्याची पूर्णता असतेच असे नाही. श्रीकृष्णाच्या चरित्राचे हे दोन परस्परावलंबी, परस्परसंमिश्र व परपस्परअंतर्यामी ध्रुव सांभाळणे महाकठीण; हे धनू कवीने पेललेले आहे ते प्रतिभेच्या बळावर!श्वासांना ‘आक्षितिज’ (‘अक्षितिज’ नव्हे) म्हणता येणे सहज जमणारे नाही त्यासाठी कैक वर्षांची भाषेची आराधना लागते, मगच शब्द रांग धरून पुढे उभे राहतात. शब्दांच्या निवडीतील ही सहजता व्यासंगातून सिद्ध होते. पण त्या रचनेतील सोने शोधण्यासाठी शब्दांचा सोनारच लागतो. काटकसर हा आपण देवाचा गुण मानतो, शब्दांच्या बाबतीत कवी हा गुण पाळताना जागोजागी दिसतो. कविता सोडाच, गद्यामध्येही आगंतुक शब्द नाही, ही भाषेची शिस्तच आहे त्यांच्या!या कवितेत वीर रसाचा आविष्कार होतो तेव्हा पठडीतले फटके मारले जाताहेत असे वाटते. मूळ पिंड एका वीरवाणी लिहिणाऱ्या झरणीचा वाटतो. या रसात उमटलेल्या कोणत्याही चार ओळींमध्ये चेतवण्याचे सामर्थ्य जाणवते, जसे -मज सांग राधिके बाई, शब्दात कसे तुज गोवू?गोकुळी विखुरले सूर , वेचून कसे मी गाऊ?.दे दु:ख तुझे मज राधे , मी युगे युगे मिरवीनगोकूळ, द्वारका, मथुरा, हस्तिनापूर जाळीनहे वाचून आधी माझा विरस झाला. वाटले, दुःखाच्या आवेगातही कदाचित योगेश्वर कृष्ण असे म्हणणार नाहीत. पण मंथनानंतर उलगडले, या वाच्यार्थाने घ्यायच्या ओळी नाहीत; तर राधेच्या प्रेमासाठी, तिला कृष्णाचा विरह भोगावा लागला म्हणून भगवान आपल्या कर्तृत्वाच्या चिन्हांना तिलांजली देण्याचीही तयारी दाखवितात. पराक्रम कुरवाळीत बसणे हे सामान्यांसाठी फार आनंददायी असते, पण त्यालाच शून्यरूप देण्याची तयारी दर्शविणे ही ‘स्थितप्रज्ञते’ची पावती आहे.भाषा-नियमांचा विवेक कवितेत सांभाळणे ही कसोटी असते. त्याचे प्रसन्न अवतरण म्हणजे ‘तू चित्तप्रसन्ना राधा’ असे लिहिणे; ‘चित्तप्रसन्न’ असे लिहिले असते तर कवी शब्दलक्ष्मीचे कांत ठरले नसते.राधिकेच्या हृदयान्तरीचे गुज ‘गोविंदठसा जन्माचा’ यात सार्थ उतरले आहे. तिच्या समर्पणभावास तोड नाही, तो निःस्पृह, निःसीम आहे. श्रीकृष्णाशिवाय तिला अस्तित्व नाही, ते तिला नकोय. त्याच्या हृदयाची फुलवात होण्यात तिच्या जीवनाचे सार्थक, हा भाव फार सुरेख अभिव्यक्त झाला आहे.रुक्मिणी, सत्यभामेला, जरी दिलास पारिजातमी मात्र होऊनी गेले, फुलवात तुझ्या हृदयाततिचे राधिका असणेच तिला भावलेले. रुक्मिणी, सत्यभामेच्या पारिजाताची या मंजिरीला तिळमात्र अपेक्षा नाही. राधा-दामोदर विवाहाचे प्रतीक म्हणून आपण कृष्णासोबत तुळशीचा विवाह लावतो, ती तुळशीची शुचि-मंजिरी म्हणजे राधा हा तिच्या समर्पणाला लाभलेला सन्मान! राधेचे हृद्गत कवीने कोमलहृदय होऊन ओळखले आहे..कृष्णाला यमुनेचा ‘तिसरा काठ’ म्हणणे राधेच्या दृष्टीने योग्यच आहे, तिचा तोच विसावा, जन्म जन्मान्तरीचा!प्रत्येक नदीला येथे- असती रे दोनच काठपण दाविलास तू मजला , यमुनेचा तिसरा काठ !‘वृंदावन अंगण झाले’, राधेच्या जीवनाची इतिश्री अशी ही रचना आहे. तिच्या अव्याज प्रेमाला साजेशी भेट आहे, तिला ऐटीत मिरविण्यास लाभलेला ‘गोविंदटिळा’ (हा शब्दप्रयोग फार आवडला).या कदंबछायेखाली, तुटले रे सारे बंधवृंदावन अंगण झाले , मज छंद एक गोविंद!‘व्यासांना राधा गवसली नाही’ असे लिहिण्याचे धार्ष्ट्य कवी दाखवितो पण त्यात कुठेही व्यासांचा अनादर होणार नाही याची काळजी घेऊन. ‘राधा’ शब्द उच्चारताच त्यांना समाधी लागे, ते विचारांच्या पलीकडे जात म्हणून त्यांच्या साहित्यात राधेचा उल्लेख नाही असे मत विसंगत वाटत नाही. व्यासांना प्रज्ञेचे व्यासपीठ म्हणणे अद्भुत आहे.तो: जन्ममृत्युचा साक्षी , तो: व्यासपीठ प्रज्ञेचेगवसले न कधीही त्याला, हे आर्त दोन हृदयीचे!परमेश्वराच्या हृदयात कायम कोरला गेलेला गोकुळच्या आठवणींचा कोपरा, त्याला हवी हवीशी वाटणारी वाट - ‘गोकुळवाट’ अप्रतिम उतरली आहे. शब्दांत साधलेली ही किमया गोकुळ मुळात कसे असेल याची छबी मनात तयार करून जाते. एकच वृंदावन, एकच कृष्ण सखा व एकच राधिका सखी असा अद्भुत त्रिवेणी संगम, गोकुळवाटा.मराठी वाचकाने या वाटेने जायलाच हवे!वेळूबन गावोगावी, वृंदावन एकच असते,काठ्या तर हातोहाती, मुरली पण एकच असते! (जीवन तळेगावकर कवी, लेखक व व्यवस्थापन तज्ज्ञ अाहेत.)------------------.सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Marathi Book Review : जपून ठेवावा असा अनुभव

Related Stories